بخشی از مقاله
چکیده هدف: تحلیل محتوای مجلات علمی شیوه مناسبی برای آگاهی از گرایش موضوعی آنها است. این پژوهش با هدف تحلیل مقالات مجلات علم اطلاعات و دانششناسی ایران در دو دوره زمانی پنج ساله 1388-1384 و 1393-1389 انجام شده است. روش پژوهش: پژوهش حاضر به روش تحلیل محتوا انجام شده است. روش گردآوری دادهها مشاهدهی اسنادی است. جامعه پژوهش شامل 934 مقاله منتشر شده در مجلات تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانههای عمومی، تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی و مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات است. برای تعیین گرایش موضوعی هر یک از مقالات از مقولههای موضوع لیستا استفاده شد.
یافتهها: تحلیل دادهها نشان داد که در پنج ساله نخست گرایشهای موضوعی »کتابسنجی، اطلاعسنجی و علمسنجی« با فراوانی - % 17/03 - 78 و »رکوردهای کتابشناختی« با فراوانی - %11/14 - 51 بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند. در پنج ساله دوم نیز گرایشهای موضوعی »کتابسنجی، اطلاعسنجی و علمسنجی« با فراوانی - %15/34 - 73 و »سازمان کتابخانه« با فراوانی - %11/35 - 54 بیش از سایر گرایشها مورد توجه قرار گرفتهاند.
نتیجه گیری: یافتههای این پژوهش میتواند در جهتدهی به اولویتهای پژوهشی آتی رشته علم اطلاعات و دانششناسی مؤثر باشد.
کلیدواژهها: گرایش موضوعی، علم اطلاعات و دانششناسی، مجلات، تحلیل محتوا.
مقدمه
رشد و توسعه هر رشته علمی را میتوان با توجه به فعالیتهای پژوهشی آن رشته سنجید. تجلی این فعالیتها ممکن است به اشکال گوناگون باشد. یکی از فعالیتها، انتشار نشریههای علمی پژوهشی است . - Dennis, 2007 - مقالات منتشر شده در مجلات علمی به خاطر داشتن ویژگیهایی از جمله تازگی و کوتاهی مطالب، سرعت انتقال نتایج تفکر نویسنده به خواننده، ارزان قیمت بودن، ارائه مطالب بکر و تازه، ارائه تحلیلهای بسیار دقیق از موضوعهای پیچیده علمی و فنی، چاپ و توزیع سریعتر، دسترسی آسانتر، معرفی آخرین پژوهش ها، نقد و بررسیهای اهل فن و بالاخره تنوع مطالب و شکل ارائه و گاه زبان و بیان سهلتر،معمولاً برای پژوهشگران جذّابیت بیشتری دارند و از نظر پژوهش نیز نسبت به کتابهای علمی دارای کاربرد بیشتری هستند - سلطانی، . - 1377 مجلات علمی مجرای اصلی و رسمی ارتباط میان دانشمندان هستند؛ بهطوری که مجلات علمی را قلب تپنده سازمانها و مؤسسات علمی و فنی توصیف کردهاند . - Blardo, 1980 cited in Osareh, 1996 -
مطالعه محتوای مجلات علمی دهههاست که ذهن پژوهشگران را به خود مشغول ساخته است. مطالعات نظام مند و طولی مجلات کلیدی، درک توسعه و تکامل یک رشته خاص را امکان پذیر ساخته و به آشکارسازی روشهای پژوهشی و گرایشهای موضوعی پر تکرار کمک میکند . - Zhang et al., 2016 - از جمله روشهای پژوهشی که می توان با استفاده از آن، به تجزیهتحلیلو کمّی و کیفی مجلات علمی پرداخت روش تحلیل محتواست. با استفاده از این روش می توان سیر تحول گرایشهای موضوعی مجلات را شناسایی و معرفی نمود و اولویتهای پژوهشی آن حوزه را مشخص نمود. بدیهی است که در مقاطع زمانی مختلف، گرایشهای موضوعی مورد استفاده در هر رشتهی علمی یکسان نیست. پژوهشگران مختلفی در گذر زمان به بررسی گرایشهای موضوعی مقالات مجلات، کتاب ها و پایاننامههای علم اطلاعات و دانششناسی پرداختهاند - شرفی و همکاران، 1391؛ امرایی و همکاران، 1392؛ Mittal, 2011؛ . - Park and Song, 2013 در همین راستا پژوهش حاضر تلاش می کند با استفاده از ابزار استاندارد مقولهبندی موضوعی لیستا1 به تحلیل گرایشهای موضوعی مجلات تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانههای عمومی، تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی و مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات در بازه زمانی 1384-1388 و 1389-1393 بپردازد. علت انتخاب این مجلات تغییر درجه علمی و عناوین آنها با هدف تخصصی شدن محتوا پژوهشی آنها بود. این پژوهش در راستای دستیابی به هدف خود به پرسش های زیر پاسخ خواهد داد:
.1 وضعیت گرایشهای موضوعی در مجلات علم اطلاعات و دانششناسی در بازه زمانی مورد بررسی چگونه است؟
روش پژوهش
پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوا انجام شده است. جامعه پژوهش شامل کلیه مقالات تألیفی منتشر شده در سه مجله مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانههای عمومی و تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی است. دلیل انتخاب این مجلات تغییر درجه علمی، عناوین مجلات و تأکید بر تخصصگرایی موضوعی آنها است. دو بازه زمانی پنج ساله از 1388-1384 تا 1393-1389 برای پژوهش انتخاب شد. علت انتخاب این بازه زمانی، تغییر درجه علمی مجلات و تقسیم بندی پنجساله قبل و بعد از آن بر اساس این منبا بوده است. در مجموع 943 مقاله با مراجعه به وبسایت هر یک از مجلات برای بررسی نهایی انتخاب شد. برای تعیین گرایشهای موضوعی هر یک از مقالات از فهرست موضوعی لیستا استفاده شد. فهرست لیستا به عنوان یک طبقهبندی معیار با کمک اصطلاحنامه انجمن اطلاعرسانی آمریکا تهیه و تنظیم شده است. برای تعیین گرایش موضوعی هر یک از مقالات ابتدا سیاههای از عناوین و کلیدواژههای مربوط به آنها تهیه و در مرحله بعد با تقسیمات کلی و فرعی لیستا مقایسه و گرایش موضوعی هر یک از مقالات تعیین شد. برای تحلیل دادهها از نرمافزار اکسل و اسپیاساس و آزمون خیدو استفاده شد.
یافتههای پژوهش
دادههای جدول 1 نشان میدهد که طی بازه زمانی 1393-1384، 934 مقاله در مجلات تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانههای عمومی، تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی و مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات منتشر شده است. 49 درصد مقالات مربوط به پنج ساله نخست و 51 درصد مربوط به پنج ساله دوم می باشد. همچنین بیشترین مقالات تألیفی به مجله مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات 52/89 - درصد - اختصاص دارد.
جدول .1 مقالات منتشر شده در مجلات علم اطلاعات و دانششناسی - 1384-1393 - ×بازه زمانی
همانگونه که جدول 2 نشان می دهد در پنج ساله نخست گرایش های موضوعی »کتابسنجی، اطلاعسنجی و علمسنجی« با فراوانی - % 17/03 - 78 و »رکوردهای کتابشناختی« با فراوانی - %11/14 - 51 بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند. در پنج ساله دوم نیز گرایشهای موضوعی »کتابسنجی، اطلاعسنجی و علمسنجی« با فراوانی - %15/34 - 73 و »سازمان کتابخانه« با فراوانی - %11/35 - 54 بیش از سایر گرایشها مورد توجه قرار گرفتهاند. در پنج ساله نخست هیچ مقاله ای به موضوع »دانش و آموختن« نپرداخته است و تنها یک مقاله با موضوع »ساختمان و تجهیزات کتابخانهها« وجود دارد. در پنج ساله دوم گرایشهای موضوعی »دانش و آموختن« رشد زیادی داشته و گرایش موضوعی »کنترل کتابشناختی« با فراوانی 1/05 - 5 درصد - کمترین اقبال را درمیان پژوهشگران داشته است.
