بخشی از مقاله
خلاصه:
ضرورت و نیاز به بهره گیری از پارادایم واقع گرایی انتقادی به عنوان یک روش شناسی میان رشته ای پر اهمیت در حوزه علوم انسانی_اجتماعی که به منظور نقد و بازسازی زمینه های واگرایی پارادایم های اثبات گرایی و تفسیری ظهور نمود، در حوزه مطالعات سازمان و مدیریت به طور عام و نیز در علم مدیریت به طور خاص، به صورت عمیقی احساس می شود، به طوری که واقع گرایی انتقادی می تواند از طریق یکپارچه سازی مصادیق پارادایم های اثبات گرایی و تفسیری در پژوهش عملیاتی و علم مدیریت، در مفهوم سازی اجزاء و رویدادهای مختلف سازمان و مدیریت، دینامیک جدیدی را بواسطه تبیین مکانیسم های غیرقابل مشاهده و عمیق تر نسبت به لایه های سطحی پیشنهاد دهد . این مقاله سعی دارد ضمن ارائه چارچوبی علمی، یک محقق واقع گرا در حوزه علم مدیریت را طی مراحل مختلف تحقیق و مداخله و در مواجهه با مسائل پیچیده و پویای سازمان های امروزی، در بکارگیری رویکردها و روش های مختلف ترکیبی مبتنی بر پارادایم واقع گرایی انتقادی، بمنظور ارتقای اعتبار در برآورده ساختن اهداف تحقیق یاری نماید.
کلمات کلیدی: اثبات گرایی، تفسیرگرایی، واقع گرایی انتقادی، پژوهش عملیاتی، علم مدیریت، تفکر سیستمی انتقادی.
1مقدمه و طرح مساله
انسان به لحاظ طبیعت فطری و جستجوگر خود دارای کنجکاوی وافری برای ادراک واقعیات و حقایق جهان هستی می باشد. فرایند رسیدن به واقعیت و دریافت حقیقت را شناخت گویند که خود منابع مختلفی دارد. چارلز پیرس1 چهار روش تثبیت عقیده یا باور را بعنوان منابع شناخت معرفی می کند که عبارتند از : روش سرسختی2، روش مرجع3، روش پیشینی - 4مقدم بر تجربه - و روش علمی5 یا تحقیق - کرلینجر،. - 1374 روش علمی یا تحقیق بعنوان معتبرترین روش شناخت، ضمن دربرداشتن ویژگیهای جبرگرایی و اکتشاف پذیری6، عینیت و تکرار7، نتایج مبتنی بر داده ها8، سواات تجربی - 9گودوین، - 1995، اصل امساک پذیری10 و اصل عمومیت - 11کوهن و همکارانش، - 2001 پایه و اساس تحقیق را تشکیل می دهد.
آنچه یک تحقیق علمی را از یک تحقیق غیرعلمی جدا می سازد، بحث روش شناسی12 تحقیق است. روش شناسی تحقیق، یکی از مهم ترین مولفه هایی است که ویژگی و هویت شناخت علمی بر اساس آن شکل می گیرد و عدم توجه به آن سبب پدید آمدن مشکلات و چالشهای اساسی بویژه در مطالعات علوم انسانی ایران بشمار می رود، بطوریکه اغلب مطالعات علوم انسانی در ایران از نوعی ابهام روش شناسی برخوردارند. - ایمان و کلاته ساداتی، - 1391 برخی از محققان به دلیل عدم درک واضح و روشن از روش شناسی ویژه و مناسب برای حل مسئله تحقیق و فقط براساس دانش و توانایی خود در استفاده از یک روش خاص - کمی یا کیفی - ، در تمامی تحقیق ها از یک روش ثابت استفاده می کنند .
در حالی که آنچه به داده های یک تحقیق جان می بخشد و آن را معنادار می کند، انتخاب روش شناسی مناسب براساس ماهیت مسئله و هدف هر تحقیق است. روش ها را نمی توان ابزارهایی خنثی تصور کرد که به دلخواه انتخاب و به کار برده می شوند، بلکه باید آنها را روش های متمایزی از درک جهان به شمار آورد. - صادقی، - 1390 زیربنای انتخاب روش تحقیق نیز براساس جهان بینی ویژه هر دیدگاه فلسفی، مفروضات و مفاهیم مربوط به دیدگاهی است که جهت فکری و تحقیقی محقق را هدایت می کند. - بازرگان، - 1388 اساساً بروز انقلاب های روش شناختی، برخاسته از نیاز به روش شناسی های جدید و مختلف در پاسخ به مسائل متنوع تحقیق بوده است. - تشکری و تدلی، - 2003
محققان در انجام یک تحقیق، گاه با یک حوزه علمی و گاه با بیش از یک حوزه علمی و یا به عبارتیحوزه های میان رشته ای13 روبرو هستند. حوزه هایی که به دلیل ویژگی خاص آنها، نیازمند استفاده از روش شناسی متفاوتی هستند. در چنین مواردی یک محقق کارآزموده و باتجربه، با وجود گرایش و یا تخصص در استفاده از یک روش خاص، متناسب با مسئله تحقیق تلاش می کند تا با استفاده از روش شناسی مناسب، ارتباط لازم میان مسئله و روش تحقیق را به منظور دستیابی به نتایج معتبر و قابل استناد فراهم کند. محققان، حل مسئله در تحقیقات میان رشته ای را مستلزم توسعه روش و نظریه های جدید در سطحی فراتر از روش و نظریه های موجود رشته ای تصور کرده - نول، - 2001 و یکی از مشکلات اصلی در انجام تحقیقات میان رشته ای را انتخاب مسیر تحقیق می دانند. - متسگر و زار، - 1999
همانطوریکه ذکر آن رفت، هر رشته علمی اعم از علوم طبیعی و علوم انسانی در مراحل مختلف مطالعات و تحقیقات خود، اعم از گردآوری و تجزیه و تحلیل داده ها و همچنین شرح و تفسیر نتایج، از رویکردهای فلسفی و روش های متفاوتی استفاده می کنند که این رویکردها مبتنی بر پارادایم های روشی14 مختلفی می باشند. علم مدیریت15 و پژوهش عملیاتی 16 در حوزه تحقیقات و مطالعات سازمان و مدیریت نیز، بعنوان یکی از زیرشاخه های علوم اجتماعی و انسانی از این امر مستثنی نبوده و هدف مقاله حاضر، بررسی چگونگی سلطه پارادایم های متفاوت و به ویژه پارادایم واقع گرایی انتقادی17 بر علم مدیریت و پاسخ به این پرسش است که : آیا روش شناسی ترکیبی18 مبتنی بر پارادایم واقع گرایی انتقادی در علم مدیریت می تواند دارای چنان ظرفیتی باشد که بعنوان دانشی میان رشته ای حل مسائل پیچیده و پویای سازمانهای امروزی را سهولت بخشد؟ فرضیه تحقیق نیز بدین صورت است که بکارگیری روش ترکیبی مبتنی بر پارادایم واقع گرایی انتقادی ضمن ایجاد هم افزایی در بهره گیری از نتایج تبیینی پارادایم اثبات گرایی19 و نتایج تفسیری پارادایم هرمنوتیک20 بطور همزمان می تواند، حل مسائل پیچیده و پویای سازمانهای امروزی را تسهیل نماید.
2 نقش واقع گرایی انتقادی و بهره گیری از رویکرد ترکیبی در علم مدیریت
2,1 پارادایم های فلسفی
به لحاظ صبغه تاریخی، نخستین رویکرد فلسفی و پارادایم روشی مورد استفاده محققان، پارادایم اثبات گرایی است. طرفداران این پارادایم، میان جهان طبیعی و جهان انسانی تمایزی قائل نمی شوند، و بر این باورند که در مطالعه علمی پدیده های انسانی و اجتماعی نیز باید از روش های علوم طبیعی بهره جست، از این رو ضمن اعتقاد به وحدت علوم، بر این باورند که هدف هر علم، ارائه تبیین علی از پدیده ها است. - هوسن، - 1996 این پارادایم بر پیش فرض هایی همچون : الف - وجود جهان خارج از ذهن؛ ب - حکم فرمایی قوانین جهانشمول بر جهان خارجی؛ ج - امکان کشف این قوانین؛ د - معتبرترین ادعاهای علمی، ادعاهای آماری، ریاضی وکمّی هستند، استوار است.
در مقابل طرفداران پارادایم تفسیرگرایی 21 یا هرمنوتیک بر این باورند که جهان انسانی و اجتماعی از نظر ماهوی متفاوت از جهان طبیعی بوده، از این رو روش های آنها نیز متفاوت می باشد. از نظر آنان، روش شناخت پدیده ها در علوم انسانی تاویل و معناکاوی است. در این میان، پارادایم تفسیری، ضمن رد دیدگاه اصحاب اثبات گرا در اندازه گیری جنبه های پدیده های انسانی، هدف علوم اجتماعی را درک پدیده ها از منظر سازندگان آن، معرفی می کند. به عبارت دیگر، پیروان این نظریه بر این باورند که هدف علوم انسانی، فهم کنش انسانی در بافت اجتماعی22 آن است.
بدیهی است که درک کنش انسانی در پژوهش های حوزه علوم اجتماعی، از راه بررسی دیدگاه سازندگان و تفسیرکنندگان آن واقعیت، میسر است، به طوری که به منظور درک این عمل و عکس العمل انسانی، بررسی دیدگاه افراد تأثیرگذار و تأثیرپذیر بر آن پدیده در شرایط طبیعی ضرورت تام دارد. - روکو و همکاران، - 2003 بطور خلاصه، مبانی و ابعاد مختلف پارادایم های روش شناسانه اثبات گرایی و تفسیرگرایی، بصورت تطبیقی در جدول 1 مورد مقایسه قرار گرفته است.برای غلبه بر ناسازگاری های اثبات گرایی و تفسیرگرایی، رهیافت های متفاوتی شکل گرفته اند. در این باره از تلاش های مکتب فرانکفورت23 برای وارد کردن عناصر تفسیری در کنار روش های علمی می توان نام برد. همچنین از تلاش های متفکران
