بخشی از مقاله
مقدمه
استناد از اصول اساسی تألیف پژوهشی است و اثری در جامعهی علمی با اقبال روبرو میشود که در رعایت این اصل، دقّت و تلاش لازم در آن صورت گرفته باشد و مطالب استناد شده استوار، گویا و صریح باشند (1) و از آنجایی که از میزان استناد به عنوان یکی از شاخصهای ارزیابی کیفیت مجلات، مورد توجه بسیاری از پژوهشگران یاد شده است (2)، زیاد بودن میزان استناد به مقاله یا مجله را میتوان تا حد زیادی به منزلهی بالا بودن کیفیت آن مقاله یا مجله در نظر گرفت. با وجود اهمیت کیفیت مجلات و لزوم ارزیابی آن با تکیه بر شاخصهای شناخته شدهی ارزیابی کیفیت مجلات، باید اذعان داشت که باید به منظور حفظ و تداوم کیفیت
مجلات، به عوامل دیگری از جمله میزان خوداستنادی مجلات نیز توجه شود. MacRoberts M . & MacRoberts B در مقالهای با عنوان مشکلات تحلیل استنادی، خوداستنادی را به عنوان یکی از مشکلات تحلیل استنادی مطرح کرده و بیان میدارند زمانی که استنادها به عنوان شاخصی برای ارزیابی متون علمی مورد استفاده قرار میگیرند، خوداستنادیها مشکلساز خواهند شد .(3)
خوداستنادی انواع مختلفی دارد، از جمله خوداستنادی نویسنده، خوداستنادی مجله، خوداستنادی زبانی، خوداستنادی سازمانی، خوداستنادی کشوری و خوداستنادی رشتهای. آنچه که در این پژوهش مورد نظر است
مجله علم سنجی کاسپین، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان93، صفحه 57-65 ارزیابی تحلیلی رابطه کیفیت و خوداستنادی مجلات/ عبدالرضا نوروزی چاکلی و سکینه جعفری
خوداستنادی مجله است. خوداستنادی مجله میتواند به عنوان استناد به شمارههای قبلی یک مجله توسط همان مجله در شماره جدید تعریف شود .(4) از طرفی، با وجود اتفاق نظر در خصوص اینکه موثق بودن اطلاعات تا حد زیادی بیانگر کیفیت آن است، باید اذعان داشت که شناسایی باکیفیتترین مجلات برای کتابخانهها، مستلزم در اختیار داشتن معیارها و شاخصهایی است که بتوان بر اساس آن و در قالبی معین، به سنجش و ارزیابی چگونگی این کیفیت پرداخت. مطالعات حاکی از آن است که شاخصهایی نظیر ضریب تأثیر (نسبت تعداد استنادهای تعلق گرفته به مجله در دو سال قبل، به تعداد مقالات دو سال گذشتهی آن نشریه در یک سال مشخص)، شاخص آنی (سرعت استناد را نشان میدهد و از تقسیم تعداد استنادات به یک مجله در همان سال اول به تعداد مقالات چاپ شده در همان سال به دست میآید)، ارزش متیو (نسبت تعداد استنادات به مقالههای یک مجله در فاصلهی زمانی پنج سال به تعداد مقالههای همان مجله در فاصلهی همان پنج سال به دست میآید) و نسبت استنادها به مقالههای آنها، از جملهی این موارد است .(8-5)
در این راستا، قانع و عبدخدا و نوروزی در مطالعات خود اظهار داشتهاند اگر چه میتوان استنباط کرد که خوداستنادی برای مجلات، طبیعی است اما عدول از یک میزان معین پذیرفتنی نیست. همچنین در گزارشهای استنادی نشریات مؤسسه اطلاعات علمی این مسئله را در گزینش مجلات رعایت میکنند و اگر نرخ خوداستنادی بیشتر از 20 درصد باشد که به طور مصنوعی باعث بالا رفتن شاخصهای ارزیابی مجلات از جمله ضریب تأثیر و شاخص آنی شود آن مجله از مجموعه آی. اس. آی حذف خواهد شد 9)، .(7
قانع در پژوهش خود میزان همبستگی بین خوداستنادی و ضریب تأثیر را در 35 عنوان مجلهی فارسی در حوزهی علوم پزشکی مورد بررسی قرار داد. این تحقیق نشان داده است که نرخ خوداستنادی در 85 درصد از مجلات فارسی علوم پزشکی 61/5 درصد است. این بررسی نشان داد که خوداستنادی برای مجلات ریام کاملاً طبیعی است و مجلات با ضریب تأثیر پایینتر دارای خوداستنادی کمتری هستند .(9)
در مطالعهای دیگر از همین نویسنده مشخص گردید که از کل استنادها (3709) تعداد 1353 استناد (%36/5) مربوط به خوداستنادی مجله است. همچنین همبستگی معنیداری بین ضریب تأثیر نشریات و خوداستنادی مجلات مشاهده شد .(10)
در مطالعهی مهراد و گلتاجی نیز مشخص گردید که رابطهی معنیداری بین ضریب تأثیر و خوداستنادی مجله وجود دارد، بدین معنا که مجلات با ضریب تأثیر پایین دارای خوداستنادی کمتری بودند .(11)
در مطالعهی قانع میانگین نرخ خوداستنادی مجلات 41 درصد به دست آمد و همبستگی نسبتاً معنیداری بین خوداستنادی و ضریب تأثیر
مجلات وجود داشت (12)، همچنین در پژوهش مهراد و گلتاجی و پژوهش بهزادی و جوکار این رابطه معنیدار شد 13) و .(14
در مطالعهی عبدخدا، نوروزی و محمدی میانگین نرخ خوداستنادی در مجلات مورد بررسی 29/64 درصد به دست آمد و رابطه بین نرخ خوداستنادی و شاخص آنی مجلات معنیدار شد .(15)
در مطالعهی Fassoulaki و همکاران همبستگی معنیداری بین نرخ خوداستنادی مجلات و ضریب تأثیر مشاهده شد sig=0/015)، .(16) (r=0/899
Aksnes در تحقیق کلانی که در مورد خوداستنادی انجام داد به این نتایج دست یافت: در یک دوره سه تا چهار ساله 36 درصد استنادها، خوداستنادی بودهاند و مقالات کماستناد شده بالاترین سهم خوداستنادی را دارند .(17)
در پژوهش McVeigh میزان %20 به عنوان متوسط خوداستنادی در نظر گرفته شده و میزان خوداستنادی بالاتر از آن »خوداستنادی بالا« محسوب شده است. همچنین نتایج نشان داد که رابطه ضعیفی بین ضریب تأثیر و خوداستنادی وجود دارد بدین معنی که مجلات با ضریب تأثیر بالا دارای خوداستنادی کمتری هستند .(18)
Frandsen در پژوهش خود به این نتیجه رسید که میزان ضریب تأثیر مجله با افزایش میزان خوداستنادیها رابطهی مثبت دارد .(19) نتایج تحقیق Krauss نشان داد که میزان خوداستنادی با افزایش ضریب تأثیر کاهش مییابد Kurmis TP and Kurmis AP .(20) پژوهش خود را با با هدف بررسی کمّی بر روی بسامد (فراوانی) خوداستنادیها و ارتباط
آن با ضریب تأثیر مجلات انجام دادند، نتایج نشان داد همبستگی مثبت و معنیداری بین ضریب تأثیر و خوداستنادی وجود دارد .(21)
Opthof در پژوهش خود که با هدف بررسی خوداستنادیهای مجلات بر روی ضریب تأثیر مجلات انجام داد به این نتیجه رسید که با افزایش خوداستنادیها در مجلات حوزهی قلب و عروق، ضریب تأثیر این مجلات نیز افزایش مییابد. همچنین نتایج نشان داد که خوداستنادی مجله در میان مجلات حوزهی قلب و عروق به طور قابل توجهی زیاد است .(22)
در جمعبندی پژوهشهای پیشین میتوان چنین بیان نمود با توجه به اهمیت شناسایی باکیفیتترین و بهترین نشریات و لزوم بررسی و مطالعهی خوداستنادی به عنوان چالشی در ارزیابی تولیدات علمی، تاکنون مطالعهی جامع و کاملی در داخل و یا خارج کشور که ارزیابی تحلیلی کیفیت و خوداستنادی مجله بر اساس شاخصهای ترکیبی ضریب تأثیر، شاخص آنی، ارزش متیو و شاخص نسبت استناد به مقالههای آنها را مورد بررسی قرار دهد، یافت نشد. از این رو مقالهی حاضر سعی دارد، رابطهی کیفیت مجلات فارسی و خوداستنادی را در مجلات فارسی حوزهی علوم انسانی مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهد و با تعیین نرخ خوداستنادی این
58
Caspian Journal of Scientometrics. 2015; 1(2): 57-65 Noroozi Chakoli A, Jafari S
مجلات به مقایسهی آن با نرخ مجاز خوداستنادی در پایگاه آی. اس. آی بپردازد و در نهایت پیشنهادهایی کاربردی در راستای اهداف مقاله ارائه
دهد.
مواد و روشها
پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی است و با روش تحلیل استنادی انجام گرفته است. جامعهی پژوهش را تعداد 67 عنوان مجله دارای ضریب تأثیر از مجلات تحت پوشش گزارشهای استنادی نشریات فارسی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) منتخب در سال 1389 در حوزهی موضوعی علوم انسانی تشکیل میدهد. به دلیل اینکه پس از انتشار هر مدرک، حداقل سه سال یا بیشتر لازم است تا از طرف جامعهی علمی به آن مدرک استناد شود و در اکثر پژوهشهای پیشین فاصله زمانی سه سال را برای استناد شدن در نظر گرفتهاند (17) و از سویی دیگر، مطالعات نشان داده که شاخصهای خوداستنادی در یک دوره 3 تا 4 ساله بعد از انتشار کاملاً تثبیت میشود، بنابراین یک دوره زمانی استنادی سه ساله برای مطالعات خوداستنادیها کافی است (23) و چون آخرین سال محاسبات در گزارشهای استنادی نشریات فارسی تا زمان انجام این پژوهش مربوط به سال 1389 بوده است، مجلات دارای ضریب تأثیر این سال به عنوان جامعهی مورد پژوهش انتخاب شد تا حداقل فاصلهی سه ساله برای استناد شدن، اعمال شود.
برای انجام پژوهش به پایگاه گزارشهای استنادی نشریات فارسی از تولیدات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام مراجعه شد. روش کار به این صورت بود که در ابتدا با انتخاب سال 1389 و سپس با فیلترگذاری، مجلات دارای ضریب تأثیر این سال در حوزهی علوم انسانی مشخص و سپس دادههای مربوط به شاخصهای ضریب تأثیر و شاخص آنی در طی دوره ده ساله 1380-1389 از این پایگاه استخراج و میانگین این شاخصها در طی این دورهی زمانی به عنوان مقدار شاخص جایگزین شدند. علاوه بر این، اطلاعات دادههای مربوط به شاخصهای ارزش متیو (تعداد استنادات دریافتی و تعداد مقالات منتشر شده در طی سالهای -1385 (1389 و نسبت استناد به مقالههای آنها (تعداد استنادات دریافتی و تعداد مقالات منتشر شده در طی سالهای (1389-1380 از این پایگاه استخراج و به صورت دستی محاسبه شدند. برای به دست آوردن خوداستنادیها برای هر مجله به بخش مجلات استنادکننده مراجعه شد. مجلات استنادکننده، مجلاتی است که مقالات مجلات دیگر را مورد استفاده قرار دادهاند .(5)
با توجه به نکات مذکور، در بخش اول نرخ خوداستنادیها از تقسیم تعداد کل خوداستنادیهای مجله به تعداد کل استنادها ضربدر صد به دست آمدند. در بخش دوم با استفاده از شاخصهای ارزیابی کیفیت، مجلات به
تفکیک هر شاخص رتبهبندی شدند. در قسمت سوم با حذف تعداد خوداستنادیها از شاخصهای ضریب تأثیر، شاخص آنی، ارزش متیو و نسبت استناد به مقالههای آنها، مقدار این شاخصها مجدد محاسبه و به مقایسهی رتبهبندی و تغییر در مقدار شاخصهای این مجلات قبل و بعد از حذف خوداستنادی پرداخته شد. در بخش آخر، رابطه و همبستگی بین شاخصهای کیفیت مجلات و خوداستنادی با استفاده از آزمون آماری همبستگی پیرسون بدست آمد.
یافتهها
یافتهها نشان داد که متوسط نرخ خوداستنادی در بین 67 مجلهی حوزهی علوم انسانی در طی سالهای مورد بررسی، 24/45 درصد است که نسبت به نرخ مجاز خوداستنادی در گزارشهای استنادی نشریات مؤسسهی اطلاعات علمی مقدار 4/45 درصد بیشتر است. پنج مجلهای که متوسط نرخ خوداستنادی بیشتر و پنج مجلهای که متوسط نرخ خوداستنادی کمتری را در بین 67 مجله مورد بررسی حوزهی علوم انسانی در طی سالهای مورد بررسی به دست آوردهاند، آورده شده است (جدول .(1
جدول .1 بیشترین و کمترین نرخ خوداستنادی مجلات حوزهی علوم انسانی
عنوان مجلات دارای بیشترین متوسط نرخ خوداستنادی در
نرخ خوداستنادی سالهای 1389-1380
مدیریت فناوری اطلاعات 94/44
گنجینه اسناد 66/67
مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز 62
بررسی های حسابداری و حسابرسی 57/82
المپیک 51/19
عنوان مجلات دارای کمترین نرخ متوسط نرخ خوداستنادی در
خوداستنادی سالهای 1389-1380
تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه 0
های عمومی
فصلنامه پژوهش های اقتصادی 0
ایران
جستارهای اقتصادی 2/5
پژوهش ها و سیاست های اقتصادی 2/78
فضای جغرافیایی 3/12
توسعه کارآفرینی 3/7
59
مجله علم سنجی کاسپین، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان93، صفحه 57-65 ارزیابی تحلیلی رابطه کیفیت و خوداستنادی مجلات/ عبدالرضا نوروزی چاکلی و سکینه جعفری
جدول .2 پنج مجله برتر حوزهی موضوعی علوم انسانی بر اساس شاخصهای ضریب تأثیر و شاخص آنی، ارزش متیو و نسبت استناد به مقالههای آنها
عنوان مجله میانگین ضریب تأثیر رتبه
سالهای 1389-1380
بررسیهای حسابداری و 0/332 1
حسابرسی
رهیافت 0/259 2
پژوهشنامه بازرگانی 0/258 3
فصلنامه پژوهشهای اقتصادی 0/256 4
ایران
رفاه اجتماعی 0/207 5
عنوان مجله میانگین شاخصآنی رتبه
در سالهای 1389-1380
رهیافت 0/099 1
رفاه اجتماعی 0/053 2
بررسیهای حسابداری و 0/052 3
حسابرسی
فصلنامه پژوهشهای اقتصادی 0/042 4
ایران
پژوهشنامه بازرگانی 0/041 5
عنوان مجله ارزش متیو رتبه
ژئوپلیتیک 0/301 1
مطالعات برنامه درسی 0/281 2
المپیک 0/159 3
فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و 0/152 4
سازماندهی اطلاعات
روانشناسی تحولی 0/144 5
عنوان مجله نسبت استناد به مقالههای رتبه
آنها
شیعه شناسی 0/844 1
توسعه کارآفرینی 0/741 2
تحقیقات حسابداری و حسابرسی 0/722 3
راهبرد یاس 0/504 4
فصلنامه سیاست 0/384 5
همانطور که در جدول 2 مشاهده میشود نتایج رتبهبندی مجلات حوزهی موضوعی علوم انسانی بر اساس شاخصهای ارزیابی کیفیت به
