بخشی از مقاله
چکیده
اگرچه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به طور طبیعی به دورانی از تاریخ نظر دارد که مسلمانان به طور عام و ایرانیان به طور خاص منشأ تمدنی درخشان بودند با این حال برای اجتناب از وقایعی که حرکت به سمت پیشرفت را منحرف می کنند باید دوران های سخت تاریخ را نیز در نظر داشت. دوران جنگ جهانی اول یکی از همین زمانهاست که بحرانی بین المللی تمام نقاط جهان تأثیراتی برجا نهاد. جنگ نه تنها کشورهای آغازگر را در آتش خود سوزاند بلکه سبب ایجاد بحران در ابعاد گوناگون در سراسر جهان شد. یکی از بحرانهای اجتماعی جهانی ناشی از جنگ که معیشت مردم را درگیر کرد، کمبود موادّ غذایی به ویژه غلات بود که جامعه ایران نیز به آن مبتلا گشت. کمبود و گرانی غلاتی چون گندم و جو - غذای اصلی آن زمان ایرانیان - سبب شد بحران نان در طیّ جنگ جهانی اول در ایران شکل بگیرد و در نهایت به قحطی و مرگ و میر بسیاری از ایرانیان بیانجامد. به جز جنگ، عوامل دیگری نیز در گسترش ابعاد بحران نان در ایران اثر داشت. به نظر می رسد دولتهای آن زمان با رویکرد بهتری میتوانستند تأثیرات این بحران را کاهش دهند. در واقع در آن دوران، یک مسئله اجتماعی بدلیل عوامل غیراجتماعی ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی وسیعی یافت و امنیت غذایی مردم را تحتالشعاع خود قرار داد. بررسی چگونگی بحران نان در ایران در طیّ جنگ جهانی اول، شناخت عوامل و اثرات اجتماعی آن موضوع پژوهش حاضر می باشد.
واژگان کلیدی: قاجار، جنگ جهانی اول، امنیت غذایی، غلات، بحران نان.
مقدمه
جنگ جهانی اول که در ژوئیه 1914 م. میان دولت های اروپایی آغاز شده بود، محدود به اروپا نماند و کم کم در تمامی جهان گسترش یافت و حتی کشورهای بی طرفی چون ایران نیز از آتش جنگ دور نماندند. عواقب جنگ جهانی اول نیز مانند دیگر جنگ ها، ایجاد بحران های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در جهان بود. بحران نان در جنگ جهانی اول در ایران نیز از این گونه تبعات محسوب می شود. بحران نان مسئله ای اجتماعی بود که پیش از مشروطه و بعد از آن نیز در ایران وجود داشت. آنچه که در دوران جنگ جهانی اول سبب بحرانی تر شدن اوضاع گشت، دخالت علل غیر اجتماعی در وسیع تر شدن این رویداد اجتماعی بود. با این حال عوامل دیگری نیز به جز جنگ بر شکلگیری و تشدید بحران نان در ایران در آن زمان اثر گذار بود. مهمترین این عوامل اقدامات احزاب، جریانات، نشریات و رجال ایرانی بودند که در جریان جنگ مواضع متفاوتی در دفاع از طرفین درگیر داشتند. آن ها بحران نان را که به طور مستقیم به زندگی مردم جامعه وابسته بود، دستاویزی برای اهداف خود قرار دادند و در نتیجه رفتار آنان، بحران نان که یکی از نتایج طبیعی جنگ بود و قابل کنترل به نظر می رسید، ابعاد وسیعی یافت و در نهایت به قحطی منجر شد و سبب مرگ و میر جمع کثیری از مردم ایران گشت.
جنگ جهانی اول
شلیک گلوله یک جوان بوسنیایی در 27 ژوئن 1914 در سارایوو به فردیناند، ولیعهد اتریش، در واقع شلیک به انبار باروت اروپا بود که تمامی جهان را مشتعل کرد.
یک ماه پس از قتل ولیعهد اتریش، آن کشور به صربستان اعلام جنگ داد و تنها یک روز پس از آن، روسیه برای مقابله با موقعیت برتر اتریش در بالکان وارد جنگ شد. آلمان در واکنش به روسیه، به حمایت از اتریش برخاست و فرانسه متحد روسها و اتریش گشت - رنوون،. - 1369 بدین ترتیب اروپا صحنه دسته بندی کشورها شد که هرکدام به حمایت از یکی از ائتلافها برخاست.
ایران در جنگ جهانی اول
جنگ جهانی اول تنها هشت روز پس از تاجگذاری احمدشاه آغاز شده بود. نظرات گروه های مختلف در ایران در مورد اتخاذ روش صحیحی در جنگ متفاوت بود. با این حال دولت وقت ایران تصمیم به بیطرفی گرفت و احمدشاه فرمانی در این باره 12 ذیحجه 1332ق. صادر کرد.
بی طرفی ایران مانع از عملیات کشورهای متخاصم و طرفدارانشان در ایران نشد. حملات عثمانی به مرزهای روسیه در قفقاز در محرم 1333ق. / آذر 1293ش. به داخل ایران کشیده شد. در نیمه اول صفر 1333ق. تبریز به اشغال سپاه عثمانی درآمد و کشمکش نظامی بین عثمانی و روس به اوج خود رسید. نیروهای انگلستان نیز از جنوب به قلمرو ایران وارد شدند و شهر آبادان را اشغال کردند. توجیه انگلستان در این باره، ضرورت محافظت از تأسیسات استخراج نفت در منطقه خوزستان بود. از طرف دیگر بر اثر تبلیغات و تلاش های آلمان و کمک دموکرات ها، ژاندارمری، رهبران مذهبی و عناصر ملی مانند ایلات و عشایر، شورشهای متعددی علیه انگلستان در سراسر کشور به ویژه در مناطق جنوب روی داد. در این میان برخی از رجال، پس از حرکت سپاه روسیه به طرف تهران، به قم مهاجرت کردند و در آنجا کمیته دفاع ملی را تشکیل دادند. با حمله سپاهیان روس به قم، مهاجران عقب نشینی کردند و در کرمانشاه دولت ملی را به ریاست نظام السلطنه مافی تشکیل دادند. با تصرف نقاط مرکزی ایران بدست سپاه روس، برخی از مهاجرین از ایران خارج شدند. دولت مرکزی در این زمان در ایران بیثبات بود و ایرانیان نظارهگر درگیری متحدین و متفقین در خاک ایران بودند که هر بار فتح و پیروزی نصیب یک طرف میشد.
انقلاب اکتبر 1917 روسیه سبب خروج قوای آن کشور از ایران شد. انگلیسیها با تبلیغات علیه خطر عثمانی و آلمان، توانستند در غیاب قوای روس به طور عملی ایران را به اشغال نظامی خود درآورند. بخش هایی از مرکز، غرب و به ویژه شمال کشور در معرض دگرگونیهایی بود تا اینکه با پذیرش شرایط ترک مخاصمه از طرف عثمانی و اعلام آتش بس آلمان، جنگ جهانی اول در 6 صفر 1337ق. 19 / آبان 1297ش. 11 / نوامبر 1918م. خاتمه یافت.
بحران نان در ایران پیش از جنگ جهانی اول ایران به سبب موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در اقلیم خشک همواره در معرض خشکسالی ها و قحطی های ادواری بوده است. این امر به نوبه خود امنیت غذایی و حتی جانی ایرانیان را مورد تهدید قرار میداد.
پس از مشروطه اولین زمزمه های کمبود نان مدت کوتاهی پس از تشکیل مجلس دوم شنیده شده بود. اگرچه بحث مربوط به رفع مشکل نان و تأمین گندم و دیگر مسائل مربوط به آن در همان زمان در مجلس نیز مطرح گشت با این حال اهمال کاری نمایندگان که طرح مسئله در مجلس را در حل آن مؤثر نمیدانستند - شاهرخ، - 1381، مسبب جدیتر شدن ابعاد کمبود غلات شد.
عوامل طبیعی چون بارش شدید برف و مسدود شدن راه ها در کنار عوامل انسانی چون شورش سالارالدوله که ناامنی و اغتشاش را در پی داشت، وضعیت ارزاق را نابه سامان تر از گذشته کرده بود - آبادیان،. - 1385 این امر باعث اوضاع آشفته ای در میان اقشار گوناگون جامعه گشت که سبب درگیری های اجتماعی میشد. برای مثال زنان زنجانی چماق به دست به بازار رفته و سر و دست نانوایان را شکستند. این امر سبب تعطیلی بازار زنجان شد ولی فردای آن روز مغازه های بسیاری در زنجان به آتش کشیده شد و خسارات زیادی به بار آورده بود. عدم کارایی مجلس و دولت در حلّ مسئله اصلی معیشت مردم و البته همزمانی آن وضع با اولتیماتوم روس ها در کنار افت شدید بارندگی بغرنج تر شدن اوضاع نان را قابل پیشبینی میکرد.
در محرم 1331ق./دی ماه 1291ش. عبداالله مستوفی رئیس ارزاق تهران شد. او با ایجاد کمیته ای پنج نفره اقدام به بازرسی مداوم از نانوایی ها و حذف واسطه ها در موضوع انتقال غله به پایتخت کرد - مستوفی،. - 1343 اقدامات او سبب شد تا وضعیت به حالت عادی بازگردد. با این حال برخی از افراد چون عین الدوله که از کمبود ارزاق و سختی مردم به دنبال منفعت خویش بودند، در انجام وظایف مستوفی کارشکنی می کردند و او را مجبور به استعفا نمودند - همان - . با این حال اقدامات اساسی وی سبب شد در سال 31ق. اوضاع نان از حالت بحرانی خارج شود. هرچند عدم برخورد وزارت داخله با کم فروشی برخی نانوایان که اقدام به پخت نان با موادّ دیگر می کردند یا خودسرانه به کاهش پخت نان مبادرت میورزیدند، سبب ناامیدی مردم شده بود - نشریه برق29 / ذیقعده و 16 ذیحجه 1331ق -
بحران نان در جنگ جهانی اول
مردم با توجه به خاطره زمستان سال گذشته، برای شروع زمستان در این سال در هراس و اضطراب بودند. با این حال دولت با اعلام موجودی انبار دولتی به صورت روزانه در نشریات و عنوان این مطلب که هر روز از اراک، ساوه، قزوین، شهریار، ساوجبلاغ و ... غله وارد انبار میشود به مردم امید میداد تا بهار آینده از نظر تأمین نان مشکلی پیش نخواهد آمد - نشریه رعد22/محرم . - 1332 در شش ماهه اول سال 1332ق. / آذر 1292 اردیبهشت 1293ش.، قیمت گندم به
