بخشی از مقاله
چکیده
امروزه امنیت غذایی با بروز پدیده تغییر اقلیم در کشورهای در حال توسعه با تهدید روبروست، به طوری که توسعه روزافزون جمعیت، نیاز به تامین غذا را روزبه روز افزایش میدهد. کشاورزی، یکی از حساس ترین بخش ها به تغییرات اقلیمی است. به گونه ای که با کوچکترین تغییر در عوامل رویشی گیاهان، فرایندهای رشد گیاهان و میزان محصولات کشاورزی، تغییر خواهد کرد. در همین راستا به منظور کاهش اثرات تغییر اقلیم و نیز افزایش تولید و رفع هر چه بیشتر مایحتاج بشر راهکارهای مختلفی چون افزایش سطح زیر کشت، افزایش عملکرد در واحد سطح، دستیابی به ارقام برتر، مدیریت عملیات زراعی شامل دفع آفات و بیماری ها، اصلاح شیوه های آبیاری، تغذیه، هرس و غیره وجود دارد. در این بین یکی از راهکارهایی که کمتر مورد توجه قرار می گیرد کاهش ضایعات محصولات کشاورزی است. بالا بودن ضایعات محصولات کشاورزی یکی از معضلاتی است که همواره گریبانگیر بخش کشاورزی ایران بوده و به عنوان مانعی در برابر خودکفایی محصولات استراتژیک و امنیت غذایی عمل کرده است.
به طوری که با حذف یا به حداقل رساندن ضایعات محصولات کشاورزی می توان راهی میانبر به خودکفایی زد. لزوم خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک در عرصه جهان کنونی که غذا به عنوان یک اسلحه و اهرم در دست برخی از قدرت ها به شمار می رود و تأمین امنیت غذایی در کشور از اهم ضروریات محسوب می شود. بنابراین مسلم می گردد که کاهش ضایعاتبه طور کاملاً مستقیم با امنیت غذایی به عنوان یکی از سیاست های کلان نظام در برنامه های توسعه مرتبط است. این تحقیق با استفاده از روشهای اسنادی و مطالعه کتابخانه ای تدوین شده است و در آن مفاهیم تغییر اقلیم، امنیت غذایی و اهمیت کاهش ضایعات محصولات کشاورزی در جهت دستیابی به امنیت غذایی بحث شده و در آخر راهکارهایی در جهت کاهش ضایعات محصولات کشاورزی ارائه شده است.
واژگان کلیدی: تغییر اقلیم، امنیت غذایی، ضایعات کشاورزی، تولیدات کشاورزی.
مقدمه
براساس گزارش IPCC و با توجه به روند انتشار گازهای گلخانه ای، تا پایان سده حاضر مقدار دما تغییرات چشمگیری خواهد داشت - - IPCC, 2013 که این رخداد سبب تغییراتی در دیگر فراسنج های اقلیمی، منابع آب، کشاورزی، اقتصاد، تنش های منطقه ای و جهانی، گردشگری و ... در مقیاس مطنقه ای و جهانی خواهد شد - باباییان و همکاران، 1388، . - 136 کشاورزی یکی از حساس ترین بخش ها به تغییرات اقلیمی است؛ به گونه ای که با کوچکترین تغییر در عوامل رویشی گیاهان، فرایندهای رشد گیاهان و میزان محصولات را تحت تاثیر قرار می دهد و عملکرد و کیفیت این محصولات به طور چشمگیری دچار تغییر می شود - هاتفیلد و همکاران، 2011، . - 353 در عین حال، ذکر این نکته ضروری است که بخش کشاورزی، یکی از عوامل مهم تغییرات اقلیمی به شمار می رود.
به طوری که تخریب جنگل ها، زهکشی مرداب ها، سوزاندن کاه و کلش، افزایش احشام، کودپاشی با کودهای نیتروژنه از مهمترین فعالیتهای کشاورزی است که سبب انتشار گازهای گلخانه ای می شود - رجبی و همکاران، 1391، . - 24 با افزایش مداوم جمعیت دنیا نیازبه مواد غذایی روز به روز با سرعت افزایش می یابد . سازمان خواروبار جهانی اعلام کرده است که جمعیت جهان تا سال 2030 به بیش از 8 میلیارد نفر خواهد رسید که تأمین مواد غذایی این جمعیت نیاز به کوشش پیگیری درزمینه کشاورزی وعلوم وابسته دارد. با وجود پیشرفتهای قابل توجه در سده های اخیر مصرف سالیانه موادغذایی فقط درحدود 20 درصدافزایش یافته است .
براساس برآوردهای موجود تا سال 2030 باید مقدار تولید محصولات غذایی درکشورهای درحال توسعه 70 درصد بیشتر از تولید فعلی آنها باشد تا بتواند همگام با جمعیت رو به رشد حرکت نماید و بدرستی جوابگوی نیازهای آنها باشد - بیات، 1383، - 142 .این درحالی است هر ساله مقدار بسیارزیادی ازمحصولات زراعی و باغی درمراحل گوناگون به ویژه پس از برداشت دچار افت کیفیت می گردند به طوری که مقدار این ضایعات درکشورهای جهان سوم به دلیل کم توجه یی به اصول نگهداری فرآورده های کشاورزی و عدم توسعه وتکامل روشهای علمی انبارداری و خسارت ناشی ازآفت های انباری بیش از کشورهای صنعتی است، اگر آسیبهای وارده به محصولات کشاورزی درمزرعه ها و باغ ها نیز به آنها افزوده شود موجب تولید مقدار زیادی ضایعات در محصولات کشاورزی خواهد شد - زمردی، 1370، . - 26
درکشورما نیز به دلیل نارسایی های موجود در سیستم نگهداری، تبدیل و توزیع مقداری از محصولات کشاورزی ضایع می شود که مقدار آن به نسبت بالا است. بر پایه آمارهای موجود به طور متوسط 35 درصد ازمحصولات کشاورزی در ایران ضایع می شود که این خود غذای 15 تا 20 میلیون نفر از جمعیت کشور است. - کلانتری، 1373، - 68 تأمین غذا و برقراری امنیت غذایی از اساسی ترین و مهمترین وظایف دولتها تلقی می شود. محصولات کشاورزی بعنوان اصلی ترین منبع تأمین غذا، از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشند و براساس سند چشم انداز، 80 درصد غذای مورد نیاز - امنیت غذایی بر عهده بخش کشاورزی و منابع طبیعی است.
در حال حاضر حدود 85 جامعه ازمحصولات کشاورزی تولید داخل تأمین می شود. - طرح جامع کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، 1384، - 14 موضوع بحث انگیز روند افزایشی ضایعات موادغذایی، یکی از چالش های جدی اکثر کشورها به ویژه کشورهای درحال توسعه است. سیاستمداران و اندیشمندان مجامع علمی در جهان سوم درصدد برآمده اند برای کاهش ضایعات محصولات کشاورزی درمراحل کاشت، داشت و برداشت و مراحل توزیع و مصرف چاره اندیشی کنند - طوطیایی و سلیمانی، 1388، . - 46 یکی ازسیاست های جدید دولتها در راستای کاهش اثرات تغییر اقلیم و امنیت غذایی، کاهش ضایعات محصولات کشاورزی است.
یافتههای تحقیق
• کشاورزی و تغییر اقلیم
امروزه تغییرات اقلیمی یکی از عوامل مهم تاثیرگذار در بخش کشاورزی به شمار می رود. کاهش بیش از اندازه منابع طبیعی یکی از بزرگترین چالش های پیش روی انسان سده بیست و یکم است که به همراه پاره ای از عوامل دیگر همچون رشد فزاینده جمعیت، افزایش آلودگی ها، توزیع نامتعادل منابع و... در آینده سبب ایجاد بحرانی جهانی خواهد شد - میرمحمدی، 1386، . - 86 از این رو بررسی تغییر اقلیم و تاثیرآن بر عملکرد محصولات زراعی، ممکن است به گسترش راهکارهای لازم کمک کند که در نتیجه آن سبب عملکرد بهتر و پایداری بیشتر محیط می شود - قلی پور و سلطانی، 2009، . - 16 اگرچه کشاورزان قادر نیستند شرایط اقلیمی را کنترل کنند، اما مدیریت کشاورزی و محصولات، می تواند این اثرات را کاهش دهند. یکی از راه های کاهش اثرات تغییر اقلیم بر کشاورزی و دستیابی به امنیت غذایی، کاهش ضایعات محصولات است.
•مفهوم امنیت غذایی
منشأ فکری بحث امنیت غذایی، به عنوان یکی از مولفه های امنیت ملی به بحران غذا دراوایل دهه 1970 در جهان بر می گردد. بر اساس تعاریف مختلف ارائه شده، امنیت غذایی به مفهوم دسترسی همه مردم درهمه اوقات و همه زمان ها به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم و پویاست - قاسمی، 1373، . - 113 برای امنیت غذایی تعاریف رسمی متعددی وجود دارد که نمایانگر تکامل نگرش بین المللی به این موضوع است. در سال 1975 سازمان ملل متحد امنیت غذایی را چنین تعریف کرد : »امنیت غذایی عبارت است از عرضه مستمر کالاهای غذایی اصلی در سطح جهانی به منظور بهبود مداوم مصرف غذا و خنثی کردن اثرات نامطلوب نوسانات تولید و قیمت غذا« - نوری نائینی، 1378، - 75
امنیت غذایی به صورت یک نظریه و روش مدون برای اولین بار در کنفرانس بین الملی تغذیه در سال 1992 مطرح شد و به عنوان یکی از استراتژی های مهم در برخورد با سوء تغذیه و گرسنگی، امنیت غذایی خانوار مورد تأکید و تصویب قرار گرفت ونهایتاً در سال 1996 در اجلاس جهانی غذا، آخرین تعریف امنیت غذایی به شرح زیر اعلام شد : »امنیت غذایی یعنی اینکه همه مردم در تمامی ایام به غذای کافی، سالم و مغذی دسترسی فیزیکی و اقتصادی داشته باشند و غذای در دسترس، نیازهای یک رژیم تغذیه ای سازگار با ترجیحات آنان را برای یک زندگی فعال و سالم فراهم سازد. - همان، - 77 همچنین امنیت غذایی می تواند به عنوان وضعیتی تعریف شود که در آن همه خانواده ها هم از نظر فیزیکی و هم از نظر اقتصادی به مقدار کافی غذا برای همه اعضا در دسترس داشته باشند و در خطر از دست دادن سطح دسترسی خود نباشند . - Ohga, 1998 -
•مفهوم ضایعات
تعاریف متعددی از ضایعات ارائه شده است که در زیر به شرح تعدادی از آنها پرداخته می شود. از دیدگاه سازمان خواربار و کشاورزی و برنامه محیط زیست سازمان ملل هر گونه تغییری در کیفیت که منجر به غیر قابل خوراکی شدن و غیر قابل دسترس شدن و عدم ایمنی محصول گردد، که در نتیجه، آن محصول کشاورزی را برای انسان غیر قابل مصرف نماید، ضایعات تلقی می گردد - طرح جامع کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، 1384، . - 59 گیلمن و تیلر - 1979 - ، معتقدند که ضایعات همان کاهش کمیت و کیفیت مواد غذایی است - احمدی، 1386، . - 92 عده ای از محققین نیز کاهش محصولات از مرحله کاشت تا مصرف را در زمره ضایعات تلقی وگروهی معتقدند که ضایعات محصول از مرحله برداشت و مراحل فرآوری تا مرحله مصرف را باید در ارزیابی مورد نظرقرار داد.
برخی دیگر بر این عقیده اند که ضایعات به مراحل پس از برداشت محصول مربوط می گردد و آن بخش از محصول که در مراحل پس از برداشت به هر دلیلی بلا استفاده یا نامناسب برای بازار فروش باشد ضایعات تلقی می شود - همان، . - 94 ظهری - - 1384 نیز معتقد است که ضایعات مواد غذایی شامل اتلاف مواد غذایی در مراحل مختلف بین سطوح تولید تا سطح خانوار - شامل ضایعات در مراحل مختلف بین انبارداری، حمل و نقل و ... - می شود. در واقع هرگونه ضایعات کمی و کیفی در عملکرد یا درآمد خالص قابل انتظار در مراحل مختلف تولید تا مصرف که بدون صرف هزینه و یا با هزینه ای کمتر و البته با مشارکت تولید کنندگان بتوان آن کاهش را جبران نمود، ضایعات محصولات کشاورزی تعریف می شود - طوطیایی و سلیمانی، 1388، . - 53
• علل ضایعات محصولات کشاورزی o علل اولیه بروز ضایعات
بیولوژیکی: مصرف محصول توسط جوندگان، پرندگان، و سایر حیوانات بزرگ که مستقیماً باعث ناپدید شدن محصول و افت وزنی آن میشوند. و در بعضی مواقع میزان آلودگی ناشی از فضله، مو و پر حیوانات و پرندگان به حدی است که عملاً توده محصول قابل مصرف برای انسان نیست. حشرات نیز باعث ضایعات کمی و کیفی محصولات کشاورزی می شود - طرح جامع کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، 1384، . - 78
