بخشی از مقاله
چکیده:
اعتقاد به زندگی پس از مرگ، در همه ادیان الهی وجود دارد و تمامی فرستادگان الهی بر اهمیت این رکن رکین، پا فشاری می کنند و آن را اصل مبرهنی دانسته اند که پیروی از آن سعادت اخروی و دنیوی آنها را برعهده دارد. بررسی معاد در بعد اخلاق عملی، ما را به مرحله ای می رساند که حاکی از رابطه مستقیم میان این دو موضوع است. از جمله نمودهای اخلاق عملی در باب معاد، پایبندی به اصول اخلاقی چون استقامت، جهاد در راه حفظ دین، زهد، امیدواری بر رحمت حق تعالی، تفکر در پیداش هستی و مساعدت به نیازمندان و ... می باشد. هم چنین پرداختن به معاد و بررسی آثار آن در باب اخلاق، به کمرنگ شدن زشتی های اخلاقی چون کم فروشی، و بی عدالتی کمک شایانی می نماید و نقش به سزایی در تربیت نفوس پاک ایفا می کند.
مقدمه:
اسلام، جهان بینی و رسالت خود را بر سه پایه اساسی مبدأ، معاد و نبوت بنا نهاده است. از طرف دیگر پایگاه تعلیم و تربیت اسلامی بر زنده کردن فطرت استوار شده است؛ بنا بر این، اسلام ایمان به معاد را از ارکان حیاتی انسان می داند که بدون آن، زندگی برای بشر مفهوم درستی ندارد. نقش معاد در فکر، روح، اخلاق، اجتماع و اعتقادت فردی کاملاً روشن است؛ زیرا او در تفکرات خویش، خود و جهان را با دیدی واقع بینانه می نگرد و خویشتن را موجودی می داند که از اصل خویش فاصله گرفته و باید زمانی برسد که روزگار وصل خویش را دریابدٌ. آدمی با تمام وجود باور به معاد را می پذیرد و به زندگی خویش رنگ و روی اخلاقی می دهد؛ چرا که چنین مخلوقی حقّانیت معبود الهی را پذیرفته و با اعتقاد به عالم دیگر، می داند که او هم مصداق آیه فمن" یعمل مثقال ذره خیراً یره* فمن یعمل مثقال ذره شراً یره " است. - زلزال، . - 8-7 به اندازه ای این رکن و پایه ی مستحکم دین در کنار فضایل اصیل، مهم دانسته شده است که ششمین ستاره پر نور آفرینش در وصف آن فرموده است: "اگر به تو اعلام شود که از عمرت بیش از دو روز باقی نمانده است، روز اول را به تحصیل اخلاق و ادب اختصاص بده، تا از آن برای روز مرگ و حضور در رستاخیز کمک بگیری". - کلینی،1364، ج2،ص .. - 220 در این نوشتار در این نگارش نیز سعی ما بر آن است که به این مهم، از زاویه اخلاقی آن بپردازیم و به آن معنای اخلاقی بخشیم. به همین منظور برآنیم تا با تبیین معاد و اصول پسندیده اخلاقی به سوالات زیر پاسخ دهیم:
-1 اخلاق به چه معناست و به چند دسته تقسیم می شود؟
-2 واژه معاد چه معنایی دارد و چه اقسامی برای آن بیان شده است؟ -3 چگونه باور به معاد در اخلاق عملی نقش آفرینی می کند؟
اخلاق:
واژه اخلاق جمع خُلق است و به معنی طبع و منش است که این ویژگی مختص سیرت انسان در باطن اوست. - سحمرانی، بی تا،ص . - 17 معنای اصطلاحی اخلاق در نزد علمای علم اخلاق عبارتست از حالت و ملکه ای است که آدمی را بدون فکر در انجام کارها تحریک می کند. - حائری تهرانی و شبّر،1369، ص . - 29 -28 علم اخلاق یا به تعبیر دیگر تهذیب اخلاق قسمی از حکمت عملی است به گونه ای که بزرگان در وصف آن گفته اند : اخلاق علم به فضیلت هاست تا آدمی به آن آراسته گردد و علم به رذیلت هاست تا آدمی از آن خالی شده و فاصله گیرد و همه این امور در باب نفس آدمی محقق می شود به همین منظور در بیان موضوع علم اخلاق، نفس ناطقه را عنوان نموده اند. در توصیف اقسام علم اخلاق دو بخش نظری و عملی را بیان نموده اند. عالمان اخلاق در تعریف اخلاق نظری آنرا مجموعه قواعد کلی دانسته اند که آدمی باید به آن برسد در حالیکه در توصیف اخلاق عملی، جزئیات اخلاقی را عنوان نموده اند. به عبارت دیگر؛ جنبه های عملی اخلاق روشن می کند که آدمی چگونه باید عمل کند تا بتواند صفات پلید اخلاقی را از خود دور سازد و متخلّق به اخلاق نیکو و فضیله گردد. هم چنین فیلسوف متألهی چون صدرالمتألهین نیز به صراحت از اهمیت دو بعد از ابعاد عقل که مرتبط با اخلاق عملی و نظری است واز آن در آثار خویش به نظری و عملی یاد کرده است، پرده برداشته است و حتی علت برتری انسان را بر سایر موجودات، به جهت برخورداری او از قدرت عقل نظری دانسته است.
تعریف معاد:
اشاره به شعر مولانا: هر کسی کو دور ماند از اصل خویش باز جوید روزگار وصل خویش1
معاد در لغت عرب از عود و باز آمدن گرفته شده است. - ابن سینا،1382، ص . - 89 این واژه مصدر میمی از فعل "عاد کذا" یا "عاد الی کذا" دانسته شده است. - حکیمی،1386، ص . - 111 در بیان معنای اصطلاحی، از معاد به عنوان جایگاه یا حالتی که چیزی در آن بوده از آن جدا شده و مجدداً به آن جایگاه یا حالت باز گشته است، یاد کرده اند. - ابن سینا، 1382، ص . - 89 گرچه صدرالمتألهین نیز در زاد المسافر با همین مضمون، به تعریف لغوی معاد می پردازد و در اصطلاح متشرعه از آن به رجوع و بازگشت افراد انسان بعد از موت و رجوع به حیات برای نیل به نتایج اعمال و ثمرات افعال یاد کرده است.
اقسام معاد:
در ضمن بیان اندیشه های مذاهب در باب چگونگی معاد نظرات مختلفی بیان شده است. صدرالمتألهین، حکیم فرزانه متعالیه در این باب اظهار می دارد که: محققان از فلاسفه و صاحبان مذاهب بر اصل وجود معاد و جهان باقی، توافق نظر دارند در حالیکه در چگونگی آن اختلاف نظر پیدا کرده اند. - ملاصدرا، 1381، ص . - 434 به طور کلی برای معاد دو قسم بیان شده است: -1 معاد روحانی -2 معاد جسمانی.
اکثر فلاسفه به اثبات معاد روحانی رأی داده اند و عده دیگری از حکمای متأله به اثبات دو معاد روحانی و جسمانی پرداختند. - ملاصدرا، 1387، ص . - 85 گرچه در برخی آثار نیز از عدم پذیرش و اعتقاد بوعلی به معاد جسمانی مطالبی به چشم می خورد اما باید به این اصل اساسی اشاره نمود که ابن سینا هر دو قسم از معاد را پذیرفته است و بنا بر اعتقاد او معاد جسمانی تنها با ادله نقلی و شرعی قابل اثبات است. - ابن سینا، 1362، ص . - 423 حکیم سبزواری قول استوار و دقیق را همراهی دو معاد جسمانی و روحانی با هم می داند و معتقد است همراهی دو معاد جسمانی و روحانی برای کاملین محقق می شود. - سبزواری، 1386، ج2، ص . - 879
اهمیت معاد در قرآن:
بعد از مسأله توحید، که اساسی ترین مسأله در تعلیمات انبیاء است مسأله معاد با ویژگی ها و آثار تربیتی و فرهنگیش در درجه اول قرار دارد، لذا در مباحث قرآنی بیشترین آیات را به خود اختصاص داده است. در قرآن کریم، با بیان اصطلاحاتی چون حشر - آیه 26،ق - ، حساب - آیه 27، انشقاق - ، قیامت - آیه 28، آل عمران - ، نشر - آیه 29 ، ملک - و بعث - آیه 30، روم - از معاد سخن به میان آمده است و آنها را مترادف با این واژه بیان کرده اند. - ابن سینا، 1382، ص . - 23- 22 این موضوع در قرآن کریم امری فطری بیان شده است و از سه طریق فطری بودن آن بر ما روشن و مشخص است:
-1 عشق عمومی همه انسانها به بقا -2 وجود این ایمان در طول تاریخ بشر -3وجود نمونه کوچک آن در وجدان آدمی. - مکارم شیرازی، 1376،ج18، ص . - 476-474 در قرآن کریم، مسأله معاد و حیات پس از مرگ، با تأکیدات فراوانی به صورتهای مختلف مطرح شده است، و همه بیانگر اهمیت خاصی است که قرآن برای این مسأله قائل است. از جمله این آیات می توان به آیه 87 سوره نساء اشاره نمود که پس از اثبات حقانیت خداوند، تحقق قطعی معاد و بازگشت همگانی را بیان نموده است. "االله لا اله إلا هو لیجمعنک الی یوم القیامه لا ریب فیه و من اصدق من االله حدیثا". - نساء، . - 87
آثار اعتقاد به معاد در اخلاق عملی:
یکی از راه هایی که قرآن کوشیده انسان ها را بیدار کند و آنان را به سوی اصلاح امور معنوی و خود سازی اخلاقی وا دارد، یادآوری معاد است. معاد ضرورتانسانیت است. اگر فکر معاد از مخیّله آدمی خارج شود، معانی اخلاق و فضیلت های اخلاقی در ابعاد نظری و عملی محو می شود. عدالت، سعادت، حق، کمال طلبی، تفکر، صبر، تواضع و... فضیلت های اخلاقی است که در بعد اخلاق عملی نمودار شده است. بوعلی معاد را اساس سعادت انسانی دانسته و آن را با اخلاص در عمل همراه می داند. زیرا بر اعتقاد او معاد رکن ثابتی است که جوامع فاضله بر مبنای آن ترسیم می شوند و اخلاق بر طبق آن در جوامع معنا می یابد. - ابن سینا، 1382، ص . - 55 حدود 1400آیه از قرآن کریم، راجع به عالم و سرای آخرت، مرگ، معاد و .. است.
