بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مباحثی که همواره مورد اهتمام متفکران و محققان اسلامی قرار گرفته و در مطالعات نوین اسلامی اهمیت و ضرورت بیشتری پیدا کرده، وحدت و تقریب مذاهب اسلامی و میزان تاثیر این مقوله بر سرنوشت مادی و معنوی امت اسلامی است. »وحدت« و مفاهیم نزدیک به آن از قبیل اخوّت و برادری، احترام متقابل، تعاون و همکاری، صله رحم، مبارزه با خودخواهی، اعتدال، حسن ظن، تحمل و مدارا، وفای به عهد و غیره از جمله مهمترین فضایل اخلاقی شمرده میشوند که در تحقق انسجام و همبستگی اسلامی نقش اساسی ایفا میکنند. در مقابل، »تفرقه« و مفاهیم مرتبط با آن همچون نزاع، اختلاف، تعصب، افراط و تفریط، حسادت، ظلم، اهانت، تبعیض، تهمت، کینهتوزی و غیره مهمترین رذایل اخلاقی هستند که شکلگیری و کیان امت واحده را با تهدیدات و چالشهای اساسی مواجه میسازند. در این نوشتار، تلاش بر آن است تا ضمن بیان کلیاتی پیرامون اخلاق اسلامی، نقش و جایگاه اخلاق در فقه اسلامی به عنوان راهکاری در جهت تحقق وحدت و تقریب نظری و عملی در جامعه اسلامی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
کلیدواژهها: اخلاق، وحدت، تقریب، تفرقه، مذاهب اسلامی، جامعه اسلامی.
.1 مقدمه
از منظر قرآن کریم انسان دارای ارتباطات گوناگون از قبیل ارتباط با خود، ارتباط با خدا، ارتباط با دیگر انسانها و ارتباط با طبیعت است که باید در سایه تعالیم الهی این ارتباطات را به نحو صحیح تنظیم نماید. در تنظیم این روابط چهارگانه، اخلاق کارکرد منحصر به خود را دارد و منشأ حقوق و تکالیف معینی است که انسان در زندگی فردی و اجتماعی با توجه به کرامت و مسئولیت خویش باید آنها را رعایت کند تا زمینهساز تحقق عدالت اجتماعی باشد. اخلاق، به عنوان یک علم کاربردی و تاثیرگذار در سرنوشت مادی و معنوی انسان، از اهمیت والایی برخوردار است.اسلام با توصیه به فضائل وحدتبخش مانند تقوا، مبارزه با خودخواهی، اعتدال، گفتمان عالمانه و صادقانه، احترام متقابل، حسن ظن، تحمل و مدارا، وفای به عهد و نیز پرهیز از رذائلی چون تعصب، حسادت، ظلم، اهانت، انحصارطلبی، تبعیض، تهمت و کینه، رعایت اخلاق اسلامی را در جهت تقریب و دوری از تفرقه، مؤثر دانسته است.
هر اندازه اعتقادات و رفتار و کردار یک جامعه اخلاقیتر باشد اتحاد و انسجام جوامع بیشتر خواهد شد. اخلاقیات در کنار اعتقادات و عبادات، جایگاه رفیعی در ایجاد، استقرار و استمرار وحدت انسانها و مسلمانان دارند؛ از اینرو، این راهبرد در آموزههای نظری و عملی اسلام ارائه گردید تا در اتحاد جوامع خرد و کلان و حتی وحدت جهانی تأثیرگذار باشد.آیات زیادی در قرآن کریم وحدت اسلامی و انسانی را برای مقابله و ایستادگی در برابر افکار باطل و انحرافی، ضروری دانسته و بر آن تأکید کردهاند. محوریترین آیه در این موضوع،وَاعْتَصِمُواآیه»بحَبْلِاللﱠهجَمِیعًاتَفوَلَرﱠقُوا «... - آلعمران - 103 / است که به همه وحّمدان و یکتاپرستان دستور میدهد که حول محور توحید متحد باشند و دچار تفرق نشوند؛ و نیز، با آیهتَنول»َافَتَفْشَلُوازَعُواتَذْهَبَوَ رِیحُکُمْ« - انفال - 46 / همه آنها را از تنازع و تفرقه بر حذر داشته، تنازع را مایه شکست و نابودی معرفی میکند، تفرق و اختلافی که در آیاتی، علت اصلی آن، خوی بغی و تجاوزگری انسان قلمداد شده است - بقره213 /؛ آل عمران19 /؛ شوری13-14 /؛ جاثیه.
- 16-17 / افزون بر این، آیات دیگری در قرآن بیانگر ابعاد و زوایای مختلف وحدت و آثار مثبت آن و نیز دوری از تفرقه و پیامدهای ناگوار آن در بین امت اسلامی هستند - انعام159 /؛ آلعمران64 / و 105؛ نحل64 /؛ قصص4 /؛ انبیاء92 /؛ مؤمنون52 /؛ حج78 /؛ انفال. - 63 /مسأله اصلی در مقاله پیشرو آن است که آیا در تشریع احکام و قوانین اسلامی، فضایل اخلاقی و از جمله وحدت در راستای تحقق امت واحده مورد توجه قرار گرفته است یا خیر؟ به بیانی دیگر، آیا احکام و قوانین اسلامی، عامل وحدت و همبستگی در میان مسلمانان هستند یا سبب تشتت و تفرقه؟ در پاسخ به سوالات مذکور، در این نوشتار به بررسی جایگاه اخلاق در تشریع قوانین و مقررات اسلامی و تاثیر آن بر وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی پرداخته میشود.
.2 مفهومشناسی اخلاق
واژه »اخلاق« جمع خُلق«» و از ریشه »خ ل ق« و به معنای خوی، طبع، طبیعت،سجیّه و دین میباشد. در کتابهای لغت، واژه خُلق«» با واژه خَلق«» هم ریشه دانسته شده است؛ خُلق«» یعنی صورت باطنی انسان و خَلق«» یعنی شکل و صورت ظاهری انسان. هر یک از این دو، صورتی زیبا یا زشت دارند که یکی به چشم سر دیده میشود و دیگری به دیده بصیرت. راغب اصفهانی در اینباره میگوید: خَلْق»خُلْقو« در اصل یکیانداوّلی مخصوص هیئت و اشکال و صور ظاهری است دوّمی مخصوص به قوا و صفات است که با بصیرت قابل درک میباشد. - ر.ک: راغب اصفهانی، 1412، 297 /1؛ ابن منظور، 1410، - 87-86 /10 و در اصطلاح معانی مختلفی برای آن بیان شده است؛ رایجترین معنای اصطلاحی »اخلاق« در میان دانشمندان اسلامی عبارت است از: صفات و ویژگیهای پایدار در نفس که موجب میشوند کارهایی متناسب با آن صفات، به طور خود جوش و بدون نیاز به تفکر و تأمل، از انسان صادر شود. - ر.ک: فیض کاشانی، بیتا، - 95 /5
ابوعلی مسکویه در تعریف آن میگوید: »الخلق حال للنفس داعیه لها إلی أفعالها من غیر فکر و لا رویه« - مسکویه، 1411، - 10 /1؛ اخلاق، حالتی نفسانی است که انسان را به انجام افعالی، بدون تفکر و تامل فرا میخواند. علامه طباطبایی در تعریف علم اخلاق میگوید: »علم اخلاق، عبارت است از فنی که پیرامون ملکات انسانی بحث میکند، ملکاتی که مربوط به قوای نباتی و حیوانی و انسانی اوست، به این غرض بحث میکند که فضائل آنها را از رذائلش جدا سازد و معلوم کند کدام یک از ملکات نفسانی انسان خوب و فضیلت و مایه کمال اوست، و کدامیک بد و رذیله و مایه نقص اوست، تا آدمی بعد از شناسایی آنها خود را با فضائل بیاراید، و از رذائل دور کند و در نتیجه اعمال نیکی که مقتضای فضائل درونی است، انجام دهد تا در اجتماع انسانی ستایش عموم و ثنای جمیل جامعه را به خود جلب نموده، سعادت علمی و عملی خود را به کمال برساند.« - طباطبایی، 1374، - 558 /1 تعریف اخیر، جامعتر به نظر میرسد؛ زیرا هم جنبه شناختی و معرفتی فضایل و رذایل را شامل میشود و هم جنبه عملی و رفتاری آنها را در بر میگیرد.
.3 موضوع اخلاق
برخی صاحبنظران، موضوع اخلاق را صفات نیک و زشت آدمی دانسته و بر این باورند که علم اخلاق از صفات خوب و بد که از طریق کارهای اختیاری و ارادی در انسان قابل کسب است بحث میکند. چنین صفاتی موضوع علم اخلاق است. - مصباح یزدی، 1380، - 17 طبرسی معتقد است که موضوع علم اخلاق روح انسان است اما بدن انسان و رفتارهای خارجی او موضوع آداب است وقتی یک عمل، فضیلت اخلاقی یا رذیلت اخلاقی نامیده میشود که حکایت از حالتهای نفسانی نماید. حالتهای نفسانی باید به طوری در نفس انسان رسوخ کرده باشد که به آسانی قابل زوال نباشد. - طبرسی، 1380، - 194
.4 هدف اخلاق
درباره هدف اخلاق دیدگاههای متفاوت و گاه متناقضی مطرح شده است؛ برخی از این دیدگاهها، هدف اخلاق را تأمین رفاه مادی و لذات دنیوی افراد میدانند. گروهی هدف اخلاق را به حداکثر رساندن سود افراد تلقی نمودهاند. و دستهای مقصود اخلاق را خود اخلاق معرفی کردهاند - وظیفهگرایی - . - فرانکنا، 1376، 47-46 و - 86 اندیشمندان مسلمان کمابیش هدف اخلاق را سعادت و تأمین کمالات انسان و به فعلیت رساندن قابلیتهای اساسی و واقعی آدمی-که همانا قرب الی اللﱠه است- میدانند. - مصباحیزدی، 1394، - 102-93 /1 عدهای از حکما و فلاسفه اخلاق هم، غایت انسان و هدف اخلاق را سعادتمندی، یعنی زندگی لذتبخش و بدون درد و رنج دانستهاند و تحقق این هدف را فقط در سایه زندگی محبتآمیز و بهخصوص مرحله عالی آن یعنی حیات عاشقانه میسّر میدانند. - دیلمی، 1380، - 81-80
از دیدگاه برخی دیگر از متفکران، غایت و هدف از اخلاق، شناخت فضیلتها و چگونگی به کارگیری آنها در جهت تزکیه نفس و شناخت پلیدیها به منظور پاک کردن نفس از آنهاست به همین جهت علم اخلاق را علم سلوک یا تهذیب اخلاق یا حکمت عملی نامیده-اند. - صلیبا، 1376، - 20 در آیات و روایات اسلامی نیز، بدون تکلّف و پرداختن به مباحث پیچیده اخلاق نظری، به اخلاق عملی پرداخته شده است. هدف اخلاق عملی هم، تزکیه و تهذیب نفوس و رساندن مؤمنان به مقام قرب الهی است. امام خمینی - ره - در این باره مینویسد: »مقصود مهم از صدور این احادیث شریفه و مقصد اسنی از بسط علوم الهیه، افهام نکات علمیه و فلسفیه و جهات تاریخیه و ادبیّه نیست و نبوده.
بلکه غایت القصوای آن، سبکبار نمودن نفوس از عالم مظلم طبیعت و توجه دادن ارواح است به عالم غیب و منقطع نمودن طایر روح است از شاخسار درخت دنیا، که اصل شجره خبیثه است، و پرواز دادن آن است به سوی فضای عالم قدس و محفل انس، که روح شجره طیبه است. و این حاصل نیاید مگر از تصفیه عقول و تزکیه نفوس و اصلاح احوال و تخلیص اعمال.« - خمینی، 1387، - 8به نظر میرسد هدف اساسی از علم اخلاق، تامین سعادت و کمال دنیوی و اخروی است یعنی در صورت کسب صفات نیک و ترک صفات رذیله زندگی دنیوی در بعد فردی و اجتماعی لذتبخش و آرامبخش شده و زندگی اخروی هم دوری از آتش جهنم و وصول به بهشت خواهد شد. لذا هر اندازه انسان بتواند رفتار و روابطش را با خود، خدا و دیگران بهتر تنظیم کند و از همه ظرفیتها و استعدادهایش در این زمینه استفاده نماید، بهتر و زودتر میتواند مسیر کمال و سعادت حقیقی خود را طی کند.
.5 تجلی اخلاق و وحدت در احکام اسلامی
آیاتی که در قرآن به احکام و دستورات دینی پرداختهاند نه تنها به لحاظ نظری حکایت از هماهنگی و تطابق احکام شریعت با اصول و ارزشهای اخلاقی دارد بلکه گویای آن است که احکام فقهیعملاً مستلزم تطهیر و پاکی درون انسان است. حقوق و احکام در اسلام، از اخلاق و عاطفه جدا نیست. اخلاق، پشتوانه احکام الهی است و نظام حقوقی و اقتصادی اسلام، با نظام اخلاقی آن پیوند دارد. - ر.ک: قرائتی، 1388، 358 /1 و 370 و - 445 از این منظر، میتوان به بررسی تجلی وحدت به عنوان یکی از فضایل مهم اخلاقی در احکام و قوانین عملی در فقه اسلامی پرداخت؛
