بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر برای اولین بار برای نمونه یکی از مقولههای علم معانی، یعنی »نهی« را مورد بحث و بررسی خود قرار داده تا از این رهگذر معلوم شود نتایج بررسی و حتی گاهی شاهد مثالهای بسیاری از این آثار تکراری میباشد، به گونهای که پس از جمعبندی و حذف موارد تکراری به این نتیجه می-رسیم که این معانی ثانوی در 16 عنوان مشترک مطرح شدهاند و تنها رضانژاد با افزودن 20 عنوان دیگر به آنها توانسته است تعداد معانی ثانوی نهی را به 36 عنوان - با حذف عناوین مشابه و تکراری، 33 عنوان - افزایش دهد.
این در حالی است که در دید نخست میتوان با لحاظ نمودن دسته بندی موضوعی، معانی ثانوی نهی مورد اشاره این آثار را به سه موضوع نهی ارشادی، نهی تحذیری و نهی دعایی دستهبندی کرد و سپس با دقّت بیشتر و نظریهپردازی میتوان به تعداد این عناوین و معانی افزود و در نهایت، ضمن رعایت اسلوب عنوان گذاری علمی و با مسمّی به ارائه عنوان جدید و تعریف برای این عناوین پرداخت.
از اینرو در دستهبندی موضوعی مدّ نظر این مقاله، 13 عنوان از عناوین مطرح شده نهی در سایرکتب بلاغی را در مقوله »نهی تحذیری« قرار داده و فقط در این مقوله ضمن ارائه تعریف، 21 معنای مجازی برای نهی تحذیری بر شمردهایم.
از آنجا که ذکر تمامی این معانی و شواهد آنها در این مقال نمیگنجد، با ذکر شواهدی از غزلیات حافظ به بحث و بررسی درباره » نهی تحذیری« پرداختهایم.
.1 مقدمه
دانش معانی به دلایل مختلف آنگونه که بایسته و شایسته است به مانند سایر علوم بلاغی، موردتوجّه و بررسی صاحبنظران علم بلاغت قرار نگرفته است. از اینرو تا مدّتها نه به طور مستقل، بلکه به مانند موضوعی فرعی در کنار دانش بیان و بدیع و آن هم به گونهای کلّی و با دیدگاههایی همسو و همانند به رؤوس موضوعات آن پرداخته شده و کمتر به بررسی و تبیین مقولههای آن پرداخته شده است و در این زمینه کتاب و مقاله چندانی به رشته تحریر در نیامده و آنچه که موجود است بیشتر، مباحث و دیدگاهها و حتی مثالهایی همانند یکدیگر داشته و دارای نظریهپردازی و رویکرد انتقادی نیستند.
از جمله موضوعات مهم و قابل بررسی در این دانش که میتواند سهم عمده ای در شناخت زوایای پنهان شخصیت، افکار و خواستهای موجود در اثریو رساندن لذّت روحی به مخاطب را به همراه داشته باشد، » معانی ثانوی و مجازی مقولههای علم معانی« است که یکی از این مقولهها »معانی ثانوی نهی« است.
این موضوع به عنوان موضوعی فرعی و مختصر، با عناوینی معدود در کتابهای بلاغی قدما مطرح گردیده و معاصرین نیزاگرچه متوجّه اهمیّت این بحث در علم معانی بوده و سعی داشتهاند به گونهای تفصیلیتر به آن بپردازند، امّا همچنان راه تقلید را پیموده و جز در افزودن مواردی معدود به این عناوین، در عرصه نظریهپردازی و بازنمایاندن ارتباط معنایی، دستهبندی موضوعی و تعریف این معانی اقدام قابل توجّهی نکردهاند، حال آنکه این اغراض متعددترو متنوّعتر بوده و محدود به موارد مطرح در کتابهای بلاغت عربی و فارسی نیستند.
در این مقاله میکوشیم ضمن بررسی معانی مورد اشاره سایرین از فعل نهی، ضمن دستهبندی موضوعی عناوین آنها، با ارائه تعریف، عناوینی جدید را در سه موضوع اصلی نهی ارشادی، نهی تحذیری و نهی دعایی مطرح و در این مقاله به فراخور مجال به بررسی معانی ثانوی و مجازی »نهی تحذیری« با ذکر شواهدی از شعر حافظ بپردازیم
-1 پیشینه
موضوع »معانی ثانوی مقولههای دانش معانی« از مباحث دیرین بلاغی است و صاحبنظران بلاغت کهن مانندزمخشری، تفتازانی، سکّاکی، فخر رازی و دیگران در آثار خود به آن پرداختهاند و این مباحث از طریق ترجمه و شرح به کتابهای بلاغت فارسی راه یافته و گاهی ادیبان و نویسندگان ادب فارسی نیز شاهدی فارسی برای آنها آوردهاند، امّا به ندرت نظریهپردازی کرده و به دستهبندیهای مرسوم پیشین چیزی افزودهاند.
درمفتاح العلومسکّاکی و الإیضاح خطیب قزوینی بسیار به اختصار به معانی ثانوی نهی پرداخته شده است. درکتاب مختصرالمعانی تفتازانی و شرحهای آن نیز همینگونه است.
موضوع معانی ثانوی، در کتابهایبلاغی معاصر عربی اگرچه بیشتر مورد توجّه واقع شده است، امّا عناوین یاد شده آنها نیز معدود و بیشتر آنها تکراری هستند
کتابهای بلاغی معاصر فارسی نیزتقریباً به همین شیوه به معانی ثانوی نهی پرداختهاند
همچنین با بررسی به عمل آمده، به مقالاتی با موضوع معانی ثانوی سؤال، امر و نهی دست یافتیم که اگرچه آنها نیز به نامحدود بودن معانی مجازی این مقولهها تأکید داشتهاند، اما تعداد اغراض ثانوی مطرح شده در آنها برگرفته از کتابهای بلاغی موجود بوده و به تعداد آنها نیفزوده و در نهایت فقط مثالهای جدیدی برای آن عنوانها آوردهاند - برای نمونه رک: »کاربرد شناسی جملههای پرسشی در زبان فارسی، سؤال و اغراض ثانوی آن در غزلیات حافظ، طاهری، » .«1386 تحلیل ادبی آیات پرسشی مجازی در گستره کلام الهی، محمدبیگی: » .«1386 بررسی و تحلیل نقش امر و نهی در آثار عین القضات همدانی، محمدی، » .«1390اسلوب استفهام و اغراض فرعی آن در قرآن کریم، خورسندی، » .«1391معانی غیرمستقیم جملات پرسشی از دیدگاه کاربرد شناسی زبان و بلاغت عربی، ابن الرسول،. - «1391
با مقایسه کتابهای بلاغی عربی و فارسی میتوان نتیجه گرفت که این مقوله از علم معانی در زبان و ادبیات فارسی، به تناسب حال و هوای خاص خود، استعداد برتافتن معانی ثانوی بیش از آنچه مورد بررسی اهل بلاغت عربی - آنهم اغلب در قرآن کریم - قرار گرفته را داراست، لذا در این مقاله، با دیدگاهی انتقادی و نظریهپردازانه، ضمن در نظر گرفتن همه وجوه معانی ثانویه نهی که درکتابهای بلاغی عربی و فارسی مطرح شدهاند، کوشیدهایم تا جهت تسهیل فراگیری و رعایت شیوه دستهبندی علمی، معانی ثانوی نهی را ذیل سهعنوان کلّی - نهی ارشادی، نهی تحذیری و نهی دعایی - تقسیم کرده و سپس معانی ثانوی متعددی به عنوان زیرمجموعه این عناوین اصلی استنباط و احصا نموده و بیفزاییم.البتّه در این مقاله فقط به بحث و بررسی »معانی ثانوی نهی تحذیری« پرداختهایم.
