بخشی از مقاله
چکیده
زبان هنر انسان، تنها وسیله ی ارتباط نیست، بلکه با تکیه بر وجهی از ارتباط می توان به اغراض فراتر از ظاهر دست یافت. دانش معانی با واکاوی سخن در موقعیت های مختلف به بررسی نقش هایی غیر از انتقال پیام می پردازد . این شاخه سنتی از علوم ادبی که نسبت به بیان و بدیع کمتر محور پژوهش های ادبی قرار گرفته است، یافته های بسیار خوبی از جنبه ها و لایه های پنهان سخن را می نمایاند .
در این پژوهش بر آن شدیم تا غزلیات فخرالدین عراقی را که بخش پرشور اشعار اوست و معانی و مقاصد متنوعی در پس آنها نهفته است ، مورد بررسی قرار دهیم و با بررسی جملات پرسشی به روش توصیفی - تحلیلی اغراضی را که هنرمندانه مدنظر شاعر بوده است بیابیم و به پاسخ سوالات پژوهش دست یابیم . جامعه آماری پژوهش 309 غزل و حجم نمونه 169 غزل است .
نتیجه نشان می دهد که عراقی به 35 غرض ثانویه در جملات پرسشی ، توجه داشته است . پرکاربردترین کارکردهای ثانوی چملات پرسشی به این ترتیب است : تمنّی و آرزو ، استفهام انکاری ، منافات و استبعاد ، تحسین و تعظیم، اظهار بی تابی ، توبیخ و ملامت و تعجب و حیرت . کم کاربردترین آنها هم معانی ثانوی: تقاضا و کسب اجازه ، اثبات عقیده خود و بطلان عقیده مخاطب ، حصر، تفخیم و کار بیهوده است . اظهار و بیان معانی متعدد به طور توأمان در یک جمله پرسشی توسط گوینده صورت گرفته است .
مقدمه
در ادبیات و شعر یک از مباحث مطرح در علم معانی ، کارکرد مجازی جملات و معانی ثانوی آنهاست که در قالب پرسش بیان می گردد. آنچه در معانی از آن سخن می رود، تنها پرسش هنری است که خواست از آن آگاه شدن نیست ، پرسنده سخنور نمی پرسد که بداند، از پرسش خواست دیگر دارد، انگیزه ای جز دانستن او را به پرسیدن بر می انگیزد و گوینده به این وسیله می تواند مخاطب را متوجه جنبه های هنری سخنش کند و بر او تاثیر بگذارد.
شاعران در اشعاری که به صورت پرسش مطرح کرده اند خواهان پاسخ از مخاطب یا خواننده نیستند بلکه در پس اغراض ظاهری می توان مقاصد دیگری را در نظر داشت و بهره های دیگری را از سخن برد که با واکاوی معانی ثانوی به آنها دست یافته اند . در تاریخ ادبیات با روایت هایی روبرو هستیم که با دانش معانی و اقتضای حال مخاطب و مسائلی از این دست تاثیر سخن را بیشتر نموده است . گاه جمله ی پرسشی به جای جملات اخباری، امری و عاطفی به کار برده می شود و غرض از این عمل تاثیر بیشتر کلام است
هنر تاثیر گذاری بر مخاطب از طریق به کار بردن پرسش یکی از شگردهای شاعر بزرگ ادب فارسی در قرن هفتم ، فخرالدین عراقی است . وی برای بیان مقاصد خویش جملات استفهامی را در قالب غزل برگزید . زیرا ، مواردی که در این جملات در معنی ثانوی به کار رفته اند ، چند برابر است و شاعر می تواند میان زبان و اندیشه ی خویش پیوند تام برقرار سازد ، برای دستیابی به کیفیت این پیوند ، با توجه به اهمیتی که جمله در دانش معانی دارد، جملات پرسشی غزل های فخرالدین عراقی مورد بررسی قرار گرفته است . بسامد پرسش در غزل های عراقی بالاست و از مختصات سبکی آن شاعر محسوب می شود . مهم ترین مختصه سبک عراقی ، عرفان است که با خود بحث های جدیدی را وارد ادبیات کرد که در شعر شاعرانی چون سنایی ، عطار و مولانا ذکر شده است از قبیل برتری معنی بر لفظ و جذبه ی الهام را علت فاعلی شعر دانستن نه شاعر را .
در این پژوهش تلاش شده است که از طریق یافتن و توصیف و تحلیل مجموعه ای از معانی ثانوی جملات پرسشی ، به این نتایج دست یافت.
-1 چه رابطه معنا داری میان جملات پرسشی با سبک و تفکر عراقی وجود دارد؟
-2 شاعر تا چه اندازه موفق بوده است که در معانی ثانوی جملات پرسشی اهداف مورد نظر خویش را بیان کند؟
-3 کدام یک از معانی پرسشی در غزلیات فخرالدین عراقی دارای بسامد بالایی می باشد .
این پژوهش با تمرکز در تحلیل بن مایه های مفهوم استفهام در غزل های عراقی در نو به خود بدیع است.
پیشینه پژوهش :
با توجه به اهمیت مفهوم استفهام و بن مایه های چند لایه آن در ناخودآگاه ذهن و زبان فخرالدین عراقی و ارزش آن به منزله پژوهشی مستقل مشاهده می شود که تا پیش از این زمان ، این مساله در اولویت های پرسشی محققان قرار نگرفته است ، در این پژوهش با تمرکز بر تحلیل بن مایه های مفهوم استفهام در غزل های فخرالدین عراقی د ر نوبه خود بدیع است.
از دیر باز دانشمندان زیادی در آثار خود در بخش معانی از استفهام و کاربردهای آن سخن به میان آورده اند ، از میان این دانشمندان می توان به کسانی مانند عبدالقاهر جرجانی، - 471 - در » دلایل الاعجاز« به چند مورد از معانی ثانوی استفهام اشاره می کند نام برد
سکاکی - 626 - هم در بخش سوم مفاتیح العلوم 8 مورد از استفهام را ذکر می کند . از جمله اندیشمندان معاصر که دست به تحریر این مطالب برده اند و آنها را در آثار خود گنجانیده اند ، می توان به احمد الهاشمی اشاره کرد، وی در کتاب » جواهر البلاغه« به 20 مورد از معانی ثانوی جملات پرسشی می پردازد .
رادویانی ، در ترجمان البلاغه بخشی را به حسن سوال و طلب محاوره اختصاص می دهد . - رادویانی ، . - 27 :1362 رشیدالدین وطواط در حدایق السحر و شمس قیس رازی در المعجم هیچ اشاره ای به معانی ثانوی جملات نمی کنند . استاد جلال الدین همایی نیز در کتاب معانی و بیان خویش به 10 مورد از معانی مجازی استفهام اشاره می کند که بیشتر به شاهد مثال های عربی توجه دارد . غلام حسین آهنی در کتاب معانی و بیان خویش هیچ اشاره ای به معانی ثانوی استفهام نمی کند
