بخشی از مقاله
مقدمه
حوادث طبیعی همواره برای جوامع انسانی بهعنوان چالشی بزرگ مطرح بوده است و سکونتگاهها، زیرساختها و سرمایهها را در معرض تهدید قرار داده است. با افزایش تعداد و تنوع مخاطرات طبیعی به ویژه در سکونتگاههای انسانی، رویکرد رایج از تأکید بر مقوله کاهش آسیب پذیری و مقاوم سازی کالبدی، به رویکرد تاب آوری در برابر مخاطرات تغییر یافته است.
سیستمهای ژئومورفیک سیستم های بازی هستندکه ممکن است از محیط پیرامون و خارج از خود کنترل شوند، تغییر یابند یا با شرایط جدید تطبیق پیدا کنند. آشوب ها و آستانه ها فقط به عنوان رویدادهایی که مخرب ساختار فیزیکی ژئوسیستمها باشند به شمار نمی روند بلکه به عنوان جزئی لازم برای پویایی سیستم محسوب می شوند. تحولات علم ژئومورفولوژی زمینه را برای تغییر در نگرشهای ژئومورفولوژیکی فراهم می آورد. درک تاب آوری در فضاهای مختلف نیاز به درک بین رشته ای و تحلیل در مقیاسهای مختلف دارد. زمانی که سیستم قادر باشد تا توازن بین عملکردهای محیطی و انسانی برقرار کند، انعطاف پذیر باشد، قدرت انطباق در شرایط عدم قطعیت و رویدادهای غیر منتظره داشته باشد، در آن صورت تاب آور است.
کاهش تاب آوری در سیستمها باعث افزایش آسیب پذیری در سیستم شده و اختلالات و شوکهای هرچند کوچک گاها باعث بحرانهای بزرگ می شود. لذا با توجه به اهمیت این مسئله، می بایست به دنبال ارتقای دانش نظری در حوزه تاب آوری به ویژه تاب آوری ژئومورفولوژیکی در محیط های مختلف باشیم. بنابراین برای درک و ارتقاء دانش تاب آوری ژئومورفولوژیکی باید بتوانیم به سوالاتی از این دست پاسخی شایسته بدهیم.
شاخص های سنجش تاب آوری ژئومورفولوژیکی کدامند؟ .2 چه رابطه ای بین تاب آوری ژئومورفولوژیکی و سازمان فضایی سکونتگاهها وجود دارد؟ .3 نقش عناصر سازمان فضایی در تاب آوری ژئومورفولوژیکی چیست؟ در این نوشته، این موضوع که چگونه بینش ژئومورفولوژیکی می تواند به سمت مطالعات تاب آوری حرکت کند مورد بررسی قرار گرفته است.
اهداف: این پژوهش با هدف بررسی و تبیین دیدگاههای تاب آوری ژئومورفولوژیکی به دنبال تدوین چارچوبی مناسب برای مدیریت آینده فضاهای جغرافیایی صورت گرفته است. به دلیل گستردگی مفهوم تاب آوری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، نهادی برنامه ریزی و کالبدی زیرساختی، مدیران می توانند با آگاهی از میزان تاب آوری سیستمها، هوشمندانه به تقلیل میزان اثرات بحران در کوتاهترین زمان ممکن بپردازند؟ با توجه به هم پیوندی و ارتباط ابعاد ملموس و ناملموس تاب آوری، دیدگاه های تک بعدی در این حوزه، کارگشا نخواهد بود و آنچه بیش از پیش مورد نیاز است، پژوهشهای میان رشته ای با رویکرد ترکیبی است که دستاورد آن، مدلهای ترکیبی و تعمیم پذیر با هدف ارتقای تاب آوری در برابر مخاطرات باشد.
ادبیات تاب آوری: در سال 1973 هولینگ واژه تاب آوری را به طور مشخص وارد ادبیات تخصصی اکولوژی نمود.”فلاحی و جلالی، - 1393 تاب آوری در فرهنگ لغات معانی مختلفی را به خود اختصاص داده که از مهمترین آنها می توان به توان بازسازی مجدد، انعطاف پذیری، سازگاری توأم با بازیابی اشاره کرد؟ تاب آوری ظرفیت یک سیستم، جامعه یا اجتماعی بالقوه که به منظور سازگاری خود در مقابل خطرات به مقاومت و یا تغییر در برابر آنها می پردازد تا از این طریق بتواند به حفظ سطح قابل قبولی از عملکرد و ساختار دست یابد
عباراتی چون: جوامع تاب آور، معیشت تاب آور، شهر تاب آور، اکوسیستم تاب آور و نظایر آن به صورت معمول در مقالات علمی و برنامه های عملیاتی استفاده می شود و برخی دیگر آن را هم ردیف اصطلاحات مدیریت بحران نظیر کاهش آسیب پذیری و یا انعطاف پذیری تعریف می نمایند. - زیاری و حسینی، - 1395 طی دهه گذشته، توجه به تاب آوری ژئومورفولوژیکی اغلب در مواجهه با اختلالات به ویژه رویدادهای هواشناختی، تغییرات اقلیمی و فعالیت های انسانی متمرکز بوده است.
در ژئومورفولوژی و علوم هم راستا، تاب آوری به صورتهای مختلفی تعریف شده و دارای ابعاد فیزیکی و اجتماعی-اقتصادی می باشد، اما غالبا در معنای توانایی سیستم در: .1 مقاومت در برابر آشوب، .2 بازیابی پس از آشوب، .3انطباق و تحول در پاسخ به آشوب جهت پیکربندی مطلوب تر - مثلا پایداری - می باشد. - - StephenTooth, 2018 طبق نظر - alberti, 2003 - تاب آوری به عنوان درجه، حد یا میزانی است که در آن حد سیستمها قادر به تحمل تغییر هستند قبل از اینکه به مجموعه جدیدی از ساختارها و فرایندها بازسازماندهی شوند. - پریور و همکاران، - 1392 به بیان ساده تر، سیستم در مقابل مخاطرات حداقل آسیب را ببیند و در صورت آسیب دیدن سریعا به مود کار برگردد.
پیشینه: با وجود اینکه مخاطرات محیطی و معضلات زیست محیطی قرین با موضوعات فضاهای سکونتگاهی، اغلب ریشه در زمینه های جغرافیایی، ژئومورفولوژیکی، اکولوژیکی و شهرسازی دارند تا کنون عمده تحقیقات مرتبط با تاب آوری در حوزه تاب آوری شهری و مدیریت بحران انجام گردیده است اما هیچ تحقیق مستقیمی در زمینه تاب آوری ژئومورفولوژیکی در ایران انجام نشده و تحقیقات جهانی در این خصوص نیز بسیار اندک می باشد
و اغلب به سالهای اخیر بر می گردد که برخی از آنها عبارتند از: مقاله ای که توسط J. Anthony Stallins و Dov Corenblit که در سال 2018 تحت و عنوان وابستگی متقابل خصوصیات تاب آوری ژئومورفیک و اکولوژیک در یک زمینه جغرافیایی در مجله ژئومورفولوژی به چاپ رسیده است.
همچنین مقاله تالاب ها در مناطق خشک ژئومورفولوژیکی تاب آور یا غیرتاب آور هستند؟ که توسط StephenTooth در سال 2018 در مجله ژئومورفولوژی منتشر شده است. همچنین مقاله ای با عنوان "منظور از تاب آوری سیستمهای ژئومورفیک چیست؟" توسط ؟Thoms, M. C و؟Piégay, H و Parsons, M. در سال 2018 در مجله ژئومورفولوژی چاپ شده است.
مواد و روشها
روش تحقیق: پژوهش حاضر به لحاظ هدف تحقیق کاربردی است که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. با توجه به اهمیت مسئله تفکر تاب آوری و نیاز به بررسی همه جانبه ابعاد مختلف این تفکر و به منظور گردآوری اطلاعات و مرور ادبیات نظری سیستماتیک، هر دو روش کتابخانه ای - شامل مطالعه کتب، اسناد، مقالات، رساله ها، گزارشها و... - و جستجوی پایگاه های معتبر علمی؛پژوهشی، به ویژه پایگاه های اسکوپوس، شبکه دانش، ساینس دیرکت و... انجام شده و آن بخش از ادبیات موضوع که تفکر تاب آوری را در ارتباط باژئومورفولوژی، اکولوژی، سیستمهای شهری و... بررسی کرده است مورد توجه قرار گرفته و در قدم بعدی، مطالعه، بررسی و تحلیل محتوایی شامل ابعاد، مؤلفه ها و شاخص ها، معیارها و مدلهای تاب آوری با تاکید بر تاب آوری ژئومورفولوژیکی صورت پذیرفته است.
روشها، شاخصها: برخی از روشهای به کار رفته در مطالعات تاب آوری عبارتند از: الگوریتم تعامل تناوبی سیموس - - SIMUS به عنوان گامی در کاربرد روشهای برنامه ریزی خطی که در مدیریت و تهیه نقشه مخاطرات محیطی مورد استفاده قرار می گیرد. - سپهر و کاویان آهنگر، - 1393 روش ویکور یکی از روشهای تصمیم گیری چند معیاره کاربردی است که کارآیی بالایی در حل مسائل گسسته دارد. راه حل توافقی، راه حلهای موجه را که به راه حل ایده آل نزدیک بوده، به عنوان توافق ایجاد شده تعیین می کند. - . - Sarai, 2015 در مدل مفهومی آلبرتی متغیرهای بیوفیزیکی و انسانی در تعامل با یکدیگر، شرایط اکولوژیکی را تحت تأثیر قرار می دهند. با استفاده از این مدل می توان نوع جهتگیری راهبردی
شامل حفاظتی، تدافعی، تهاجمی، یا فرصت طلبانه برای ایجاد تاب آوری را تعیین کرد. - پریور و همکاران، - 1392 استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی، در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی، به منظور ارزیابی و بررسی میزان تابآوری ساختاری- طبیعی کاربری، با توجه به نظر متخصصان و مقایسات زوجی معیارها مشخص می گردد. - امیری و همکاران، - 1396 ویژگیهای اصلی یک سیستم تاب آور - بر اساس ویژگیهای مطرح شده تاب آوری توسط مارتین-برین و مارتی آندریز- - 2011 عبارتند از: توانایی انطباق پذیری، توانایی خودتنظیمی، توانایی تغییر شکل دادن. انواع ابعاد تاب آوری عبارتند از: کاهش مخاطرات، زیرساختی، ساختاری-کالبدی، محیط زیستی، اقتصادی و مدیریتی که هر یک از از این ابعاد دارای مولفه های خاص خود می باشند. از مؤلفه های کلیدی فضاهای تاب آور می توان به دوام، سازگاری، آمادگی، پایداری، استحکام اشاره نمود. - مهدیزاد، - 1395
بحث و یافته ها
تفکر تاب آوری همبستگی بسیار زیادی با مطالعات ژئومورفولوژی دارد. شباهتها و اشتراکات بین هسته های اصلی ژئومورفولوژی و مفهوم علمی تاب آوری بسیار زیاد است. کاربرد تفکر تاب آوری در مطالعات طبیعی و سیستمهای انسانی بر پایه این فرض اساسی استوار است که اکوسیستمها، اقتصادها و جوامع باید به عنوان سیستمهای اجتماعی-محیطی مرتبط مدیریت شوند. با وجود اشتراکات هسته موضوعات ژئومورفولوژی و تاب آوری، درک دانش ژئومورفولوژی، توسط کارشناسان تاب آوری بسیار محدود بوده، همانطوریکه آگاهی در مورد مبانی و سوابق تاب آوری به طور خاص برای ژئومورفولوژیستها بسیار اندک بوده است.
این مسئله کاربرد مفهوم تاب آوری در مطالعات ژئومورفولوژی را بسیار محدود نموده است. ما سعی داریم بررسی به هم پیوسته از ژئومورفولوژی و تاب آوری را به عنوان وسیله ای برای پیشبرد مفاهیم هر دو حوزه مطالعاتی ارائه دهیم، این نوع ارتباط دهی نه تنها برای درک پیچیدگیهای سیستمهای ژئومورفیک در دنیایی که همواره با پیدایش چالشهای بین رشته ای مواجه است، بلکه به دلیل اهمیت انسان به عنوان یک جزء ذاتی از سیستمهای ژئومورفیک بعنوان محرک بیرونی قابل توجه است. نکته مهم این است که تاب آوری چارچوبی برای ژئومورفولوژی فراهم می کند تا کاربرد آن را در دامنه های وسیع تر مطالعات اجتماعی-محیطی گسترش دهد.
اکولوژی و ژئومورفولوژی جنبه های دینامیکی پایداری و تاب آوری را تشخیص می دهند. با این حال، تئوری تاب آوری اکولوژیکی تمایل دارد تا الگوی بیوژئومورفیک را برجسته کند. برعکس، حساسیت چشم انداز و مدلهای انتقال و گذار در مکانیزمهای ژئومورفولوژی وزن کمتری دارد. چالش بین رشته ای بودن درک سیستم های پیچیده بیوژئومورفویک، این است که ناهمگنی محیطی و همپوشانی اختلال، نتیجه گیری از الگوهای جغرافیایی پایداری و تاب آوری را پیچیده می سازد.
به عنوان مثال در یک مدل مفهومی که برای مقایسه ویژگیهای تاب آوری تپه های سدی ایجاد شده ا ست م شخص گردیده که چگونه در چرخه سازگاری، - شکل شماره - 1 اجزاء ا صلی تاب آوری اکولوژیکی، می تواند به عنوان مجموعه ای از توابع سل سله مراتبی ژئومورفیک و معیارهای اکولوژیکی بیان شود. ابعاد این داده ها و متغیرهای جغرافیایی و اکولوژیکی تعریف پایداری و تاب آوری را تسهیل می کند.
همچنین در بررسی تاب آوری تالاب های دائمی منطقه خشک آفریقای جنوبی، با توجه به تغییرات طبیعی اقلیمی و کمبود رطوبت مطلوب در مناطق خشک، با استفاده از داده های ژئومورفولوژیکی، ر سوب شنا سی و ژئوکرونولوژیکی موجود به ارائه ارزیابی تاب آوری ژئومورفولوژیکی در چهارچوب ف ضایی-زمانی پرداخته شده ا ست. - شکل شماره - 2 م سائل کلیدی مربوط به ارزیابی تاب آوری تالاب ها از جمله: پویایی کانال- سیلاب در ارتباط با آ ستانه های ژئومورفولوژیکی، چرخه عمر زمین شناسی تالاب و نقش نسبی فعالیت های طبیعی و انسانی، چالش هایی را برای مشارکت ژئومورفولوژیست ها در کاربرد عملی مفهوم تاب آوری در مدیریت تالاب ها ایجاد می کند.
