بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر کشف تغییرات ژئومورفولوژیک اراضی شهر در، اثر توسعه فیزیکی شهر شیرازدر طی سالهای1345-1395 میباشد. از این رو برای پی بردن به نوع ومیزان تغییرات رخ داده در منطقه فوق از تصاویر سنجنده لندست MSS,TM,ETM+، سال های1395 - ،1385،1375،1365، - 1355، وعکس هوایی به مقیاس 1:20000 سال 1346، مربوط به شهر شیرازوهمچنین نقشه تحولات جمعیتی شهر در سالهای فوق مورد تجزیه تحلیل قرار گرفته است. و از نرم افزارهای، Envi4.8 & ArcGis10.3 جهت پردازش وتفسیر تصاویر ماهوارهای و تهیه نقشههای مورد نظر استفاده شده است. نخست، طبقات پوشش وکاربری زمین برای کلانشهر شیرازواطراف آن استخراج شدوبا استفاده از تکنیک کشف تغییرات به روش مقایسه پس از طبقه بندی تصاویر، تغییرات اراضی کشاورزی واراضی بایر به کاربری شهری شناسایی گردید. نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان میدهد که در طی50 سال مورد بررسی، مساحت این کلان شهر حدود 12 برابر وجمعیت آن 6 برابر افزایش یافته است، واین تغییرات عمدتآ ناشی از فعالیتهای انسانی بوده که از آن جمله میتوان به آثارتوسعه شهری بر روی لند فرمها و زمینهای اطراف شهر شیراز، مانند؛ تغییرات دامنههای پرشیب کوهستان و آبراههها - از سمت شمال - ، گسترش شهربر روی سازندهای سست با استحکام پایین از سمت - شمال غرب وغرب - ، توسعه شهر در مناطقی که سطح ایستابی آبهای زیرزمینی بالا وهمچنین دشت سیلابی ازسمت - جنوب وشرق - اشاره کرد.
واژههای کلیدی
ژئومورفولوژی شهری، توسعه شهری، شیراز، سنجش ازدورو .GIS
مقدمه
ژئومورفولوژی به معنای ریخت شناسی زمین و این که زمین در حال حاضر چه شکلی دارد و چرا این شکل در آن به وجود آمده است. در واقع میتوان گفت ژئومورفولوژی علم بررسی پدیدههای سطح زمین و عوامل تاثیرگذار بر آنها از گذشته، حال و آینده است. ژئومورفولوژی شهرییا زمین شناسی شهری میتواند به عنوان یک گرایش بین رشتهای علوم زمین واجتماعی- اقتصادی مشکلات نواحی شهری را بر طرف کند. افزایش سریع جمعیت در قرن اخیر توسعه فیزیکی شهرها را به همراه داشته و در اثر این رشد سریع جمعیت شهری، شهرهای قدیمی وسیعتر شده و روستاهای متعددی نیز به شهر و نقاط شهری تبدیل شدهاند در روند توسعه شهرها عوامل متعددی بر توسعه و نحوه توسعه تاثیرگذار میباشد و در این میان شکل عوارض زمین و یا پدیدههای ژئومورفولوژیکی نقش عمدهای در شکل گیری و فرم شهرها داشته ا ند.
این پدیدهها در مواقعی خود مشوق و عامل توسعه شهر هستند و گاهی مانع توسعه، بنابراین با توجه به این پدیدهها و عملکرد آنها در برنامه ریزی و طرح ریزی شهرها در مورفولوژی - شکل - شهرها و حوادث غیرمترقبهای که با آنها روبرو میگردد دارند. به طور کلی تاثیرات پدیدههای ژئومورفولوژیکی را بر یک شهر به صورت زیر میتوان طبقه بندی نمود: مکانیابی و مکانگزینی و تکامل شهرها - تأثیر بر توسعه فیزیکی شهر و تعیین جهات شهر - تأثیر بر موروفولوژی شهر - تأثیر بر ساخت و سازهای شهری از جمله شبکه معابر تاسیسات و سیستمهای خدماترسانی. با توجه به موارد فوق میتوان به اهمیت نقش ژئومورفولوژیکی در مکانیابی شهرها، توسعه شهرها و نقش آنها پی برد. دیدگاه ژئومورفولوژیکی به نوع پدیدهها در فضای شهری توجه دارد وبیان میکند گه چگونه پدیدههای ژئومورفولوژیکی در شکل دهی شهر ایفای نقش میکنند. شناخت پدیدههای ژئومورفولوژیکی میتواند مارا در انتخاب جهات توسعه شهرها وطراحی الگوی مناسب توسعه شهری کمک کند. ژئومورفولوژی به دلیل دارا بودن روابط موزون ومنطقی باسایر علوم وابسته به زمین وبه سبب پیوند اساسی باسایر پدیدههای محیطی واز همه مهمتر به دلیل تکوین وتحول یافتن بخش مهمی از محیط از پدیدههای مرتبط با آن، نقش بسیار مهمی در بررسی مسائل شهری وفرآیندهای ژئومورفولوژیکی ناشی از توسعه شهرایفا میکند.
شکل شماره :1 موقعیت محدوده مورد مطالعه
مساحت محدوده خدمات شهری حدود 193 کیلومتر مربع است، ومساحت حوضههای آبخیز آن حدود 300 کلیومترمربع میباشد. واختلاف ارتفاع آن 725 متراست. ارتفاع متوسط محدوده مورد مطالعه از سطح دریا 1510 متر وپست ترین نقطه جلگه شیراز در جنوب شرقی آن - دریاچه مهارلو - با ارتفاع 1450 متری از سطح دریا میباشد . حداکثر ارتفاع در محدوده مورد مطالعه 2184 - متر - میباشد .[3] شهرستان شیرازدر مرکز استان فارس قراردارد ومساحت آن 10479 کلیومترمربع بوده که شهر شیرازدرحدود 1/71 درصد مساحت شهرستان شیرازوحدود 0/15 درصد ازکل مساحت استان را شامل میشود. شهر شیراز به 10 منطقه شهرداری تقسیم شده است. ودر فاصله 900 کلیومتری جنوب تهران واقع شده است. این شهر بین عرضهای شمالی29 درجه 33 دقیقه 41 ثانیه وطول های شرقی52 درجه 29 دقیقه 36 ثانیه نسبت به نصف النهار گرینویچ واقع شده است.
مواد وروشها
روش تحقیق در این پژوهش از نوع اسناد کتابخانهای- میدانی است. ابتدا عکسهای هوایی سا ل - 1346 - به مقیاس 35 - 1:20000 قطعه - ، سازمان نقشه برداری کشور از اداره کل منابع طبیعی استان فارس تهیه گردید. آنگاه عکسهای هوایی با استفاده از نقاط پدیدههای ثابت - پل، راهها، مناطق مسکونی وغیره - در نقشه توپوگرافی1:25000 منطقه مورد مطالعه، درنرم افزار ArcGIS10.3 زمین مرجع1 گردیدو دیتوم WGS1984 و سیستم مختصات UTM زون 39 شمالی برای آن تعریف شد. دوم، جهت تهیه تصاویر ماهواره لندست 1 تا 8 به قدرت تفکیک 57 - و 30 متر، گذر1632، ردیف- 393 زون 39 شمالی - درطی سالهای1355 تا 1395 از سایت سازمان زمین شناسی امریکا4 دانلود گردید.
سپس در نرم افزار Envi4.8 باندهای تصویر را Layer stack کرده و محدوده مورد مطالعه از تصاویر ماهوارهای، توسط نرم افزار .ENVI4.8 استخراج گردید. عملیات پیش پردازش که قبل از آنالیز اصلی دادهها واستخراج اطلاعات که شامل تصحیح رادیومتریک، هندسی و توپوگرافی از جمله عملیاتهایی بود که برروی تصاویر انجام گردید. پردازشهای دیگری که در این مرحله بر روی دادههای منطقه صورت گرفت. ترکیب رنگی کاذب - Fcc - 5 مناسب جهت تعیین عوارض ژئومورفولویکی سطح زمین ومیزان توسعه فیزیکی شهر به نمایش درآمد. ترکیب رنگی کاذب باندهایRGBB742 در این روش با قرار دادن باندهای مناسب تصویر در جعبههای قرمز، سبز وآبی قرار گرفت. تا به راحتی و با تفسیر چشمی، عوارض مطللوب از تصویر حاصله استخراج شود. سپس دادههای رستری به نرم افزار ArcGIS10.3 انتقال یافت، وبه دادههای وکتوری تبدیل شد و نقشههایلازم تهیه گردید. از نرم افزار Google Earth Pro همراه با بازدیدهای میدانی، جهت تعیین مرز حوضههای کوهستانی وتشخیص تغییرات عوارض ژئومورفولوژیک و همچنین از نقشههای زمین شناسی، توپوگرافی، هیدرولوژی، شیب، جهت شیب، ارتفاع وبلوک های ساختمانی شهری وغیره استفاده گردید - جدول . - 1 برداشت دادههای میدانی توسط سیستم تعیین موقعیت جهانی6. - GPS - جهت تعیین وتدقیق اشکال ژئومورفولوژی و حریمهای توسعه فیزیکی شهردر بازه زمانی مورد استفاده قرارگرفت.
جدول :1 دادهها، نقشه هاومنابع مورد استفاده در پژوهش
