بخشی از مقاله
چکیده
مقر و موقیعیت شهر از جمله مواردی است که تحت تأثیر عوامل مختلف چون عرض جغرافیایی، وضعیت اقلیمی، توپوگرافی و ناهمواری های منطقه و... قرار دارد. این طور به نظر می رسد که پیشینیان ما با در نظر گرفتن همه عوامل مؤثر، مقر و موقعیت شهر را مشخص کرده اند حال از آن ها مطلع بوده یا نبوده اند. در مقابل ذر شرایط کنونی، با افزایش روز افزون جمعیت شهری، دیگر با داشتن علم کافی به مسائل معماری و شهرسازی، متأسفانه کمتر عاملی را در این زمینه رعایت می کنیم، ولی مخاطرات و مشکلات شهری، هشدار فوری است، که باید بدون هر قید و شرطی، به عوامل محیطی در معماری شهری توجه بیشتری نماییم. در این تحقیق سعی داریم ضمن بررسی وضع موجود در مکانیابی شهرهای مختلف ایران و وضعیت معماری خاص شهرها، به این نکته مبادرت ورزیم که؛ اگر نکات معمولی را در شهرسازی رعایت نکنیم عواقب جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. بنابراین ، به طور خاص، توسعه کالبدی شهر زنجان و وضعیت معماری آن را با توجه به عوامل مختلف اثر گذار، مورد بررسی قرار دهیم، تا ببینیم جهت گیری مناظر شهری مثل؛ خیابان، پارک، اماکن مذهبی و... تا چه حد از معیارهای ژئومورفولوژیکی تبعیت کرده است. این کار با مشاهدات میدانی و مطالعات کتابخانه ای و استفاده از سیستم GIS و Auto Cad انجام گرفته است. نتایج اولیه حاکی از آن است که هرچند در چند دهه اخیر آگاهی های شهری بسیار زیاد شده است ولی متأسفانه کمتر از این آگاهی ها در جهت ساخت و ساز شهری استفاده شده است و به همین خاطر عمر اماکن مسکونی و شهری بسیار پایین است و حتی در مواردی به یک چهارم عمر مفید در مقیاس جهانی تقلیل یافته است.
کلمات کلیدی: مقر، مخاطرات، معماری، زنجان، جهت
-1 مقدمه
هنر معماران در گذشته این بود که با کمک گرفتن از توانهای اقلیمی، آسایش انسان را در بدترین شرایط آب و هوایی فراهم می کردند. استفاده از شیوههای گوناگون ساخت و سازهای شهری، نوع مصالح، شیوهی طراحی ساختمانها، سبکپنجرهها، استفاده از رنگهای منطبق با ذوق و سلیقهی افراد حکایت از توجه به آسایش روح و روان انسان دارد - زمردیان، . - 1378 جهت هماهنگی با فصول سرد و گرم سال و استفاده بهینه از انرژی باد، خورشید و همین طور ظرفیت حرارتی خاک از ویژگیهای قابل توجه خانههای مسکونی این سرزمین است. عوامل گوناگونی چون توپوگرافی، ویژگیهای اقلیمی، قابلیتهای اقتصادی، معیشت، منابعآب و ... در سرزمین پهناور ایران موجب پدیدار شدن بافتهای مسکونی متفاوتی از نظر شکلگیری کالبدی شده است. این موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص همراه با هوشمندی گذشتگان این سرزمین در بهرهگیری از انرژیهای طبیعی مانند باد و خورشید چهدر کویر سوزان و چهدر مناطق مرطوب کشور دست بهدست هم دادند تا این معماری بینظیر پدیدآید - زندیه و پروردینژاد - . ایجاد سایه و کوران و استفاده از المانهایی چون بادگیر و چادر و کاشت درختان سایهدار در معماری و شکلگیری بافت های متراکم و پر سایه و هم جهت با جریان هوا در به وجود آوردن معماری خودایستای مناطق گرم و مرطوب ایران بهوضوح مشهود است - صفایی، . - 1388
در زمینه ی اقلیم و معماری شهرهای مرتفع به ویژه شهرهای کوهستانی مسئلهی نورگیری خیابانهای شهری و به دور ماندن از تابش مستقیم آفتاب عامل مهمی است. در نواحی سردسیر و عرض های جغرافیایی بالا و یا کوهستانهای بلند برف و یخ به علت دوام زیاد مشکلاتی را به ویژه در زمستان در پی دارد، به همین سبب در طراحیها و برنامهریزیهای شهری برای ساخت خیابانهای جدید باید به نکات مختلف توجه نمود، از جمله جهت قرار گرفتن خیابانها نباید عمود بر جهت شیب باشد، بلکه باید با جهت شیب زاویه داشته باشد، زیرا در صورت عمود بودن اولاً شیب خیابان زیاد شده و حمل و نقل شهری با اتلاف انرژی و وقت زیاد انجام میشود و ثانیاً در ضلع جنوبی خیابانها اغلب برف، آب، یخ، انباشته میشود. ظرفیت تخلیهی کانال های کنار خیابان و شبکه فاضلاب شهری باید از راس شیب به سمت قاعده افزایش یابد . بنابراین باید ساختمانها با فاصله از یکدیگر ساخته شوند و معابر عریضی نیز داشته باشند، ولی در مناطق گرمسیر عرضهای جغرافیایی متوسط و پایین و دشتهای واحهای طراحی و ساخت ساختمانهای فشرده و در کنار هم میتواند با ایجاد سایه جلوی شدت آفتاب را بگیرد. گاهی سقفهای گنبدی در هوای گرم تعدیل ایجاد میکند. استفاده از بادگیر با اشکال مختلف در مناطق گرم رایج است.
شکل بادگیرها در مناطق گرم و خشک با مناطق گرم و مرطوب متفاوت است، وزش باد در مناطق مرطوب در فصل گرم ایجاد کوران نموده و سبب تهویهی مطبوع می شود. بادگیرها برای کنترل دمای ساختمان، قرینه کردن درها و پنجرهها برای ایجاد تهویهی عرضی کوران ضروری است. در مناطق مرطوب طرح و شکل بناها باید به گونه ای باشد که رطوبت نسبی یا بارش، خسارت کمتری به بنا وارد سازد. شکل باممعمولاً بصورت شیروانی شیبدار، گالیپوش و سفال بوده و کف اتاق ها از سطح زمین بلندتر و زیر آن به شکل پیلوت خالی باشد تا رواناب حاصل از بارندگی شدید به سرعت از اطراف ساختمان خارج شده و رطوبت کمتری به کف اتاق و دیوارها برسد. گاهی وجود بالکن های عریض و سرپوشیده میتواند اتاقها را از اثر باران مصون نگه دارد. در فصل تابستان وجود پنجره و استفاده از آن در نواحی مرطوب میتواند با جا به جا کردن هوا ایجاد کوران نماید و اگر پنجرهها در جهت مسیر باد قرار نگرفته باشند باید از کولر گازی و تهویه مطبوع استفاده کرد.
شهرهای ما در گذشته از نظر توجه به محدودیتها یا کولوژیک محل، نظیر؛ آب، توسعه متناسب و سازگار با طبیعت، صرفه جویی در منابع، استفاده از مواد و مصالح بومی، ابداع روشهای مؤثر و مناسب برای ادامه حیات، نظیر: قنات و بادگیر و استفاده هنرمندانه از آب و گیاه برای تلطیف هوا و ایجاد مناظر مطبوع، ایجاد باغها و باغچهها در حیاط، فضاهای عمومی و اطراف شهرها نمونههای خوبی بوده اند. یکی از ویژگی محیطهای اساسیهای شهری پایدار، سازگاری و هماهنگ بودن آنها با ویژگیهای اقلیم محلیاست . - IPENZ, 2007, 3 - از طرفی گستره فعالیتها و دامنه انعطافپذیری آن در یک مکان بیرونی تا حدودی به شرایط خرد اقلیم آن، بویژه وضعیت تابشخورشید و سرعت باد بستگیدارد - بنتلی،220، . - 1382 در بررسی معماری پایدار ایران شواهد متعددی از نبوغ و خلاقیت معمار ایرانی به چشم میخورد:
- بادگیر خاص مناطق گرم و خشک
- آب انبار ایران بهصورت پراکنده در بسیاری ازمناطق
- یخچال در اعماق زمینجهت نگهداری و حفظ یخ و استفاده ازآن درتابستان
- »شوادان« که خاص شهرهای دزفول و شوشتر در جنوب غربی ایران
- رختشویخانه مختص زنجان به خاطر آب و هوای بسیار سرد بخصوص در زمستان
امروزه شهرسازی ما به تبع از الگوی کلاسیک توسعه و پیروی کورکورانه از مدلهای کلیشه توسعه شهری که نسبت به شرایط و خصوصیات بومی، بی اعتناست، نه تنها شرایط ناپایداری را در شهرها پدیدآورده، بلکه ناپایدار مناطق اطراف رانیز به دنبال داشتهاست - بحرینی، 1382 ،. - 156-154 شیخ بیگلو و محمدی - 1389 - در مقاله ای تحت عنوان »تحلیل عناصر اقلیمی باد و بارش با تأکید بر طراحی شهری در ارتباط با شهر اصفهان پرداخته اند. در این پژوهش به تأثیر عناصر اقلیمی به ویژه باد و بارش در شهر و هم چنین به مشکلات ناشی از عدم توجه به عناصر اقلیمی در طراحی شهری پرداخته شده است. کسمایی - - 1382 در اقلیم و معماری به بررسی کامل نحوه قرارگیری خانه ها با توجه به زاویه تابش پرداخته است. زمردیان - 1387 - در کتاب کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامهریزی شهری، منطقهای به تأثیر عوامل جغرافیایی و اقلیمی در معماری شهرها پرداخته است. مفیدی شمیرانی و مدی - 1386 - صفایی - 1388 - زندیه و پروردینژاد - 1389 - محمودی - 1383 - رستمی و همکاران - 1384 - گرجی مهلبانی - 1389 - و سفلایی - 1383 - از دیگر کسانی هستند که در این زمینه مقالاتی ارائه داده اند.
در این بررسی به شناخت هماهنگی عناصر معماری شهر زنجان، بخصوص جهت خیابان های اصلی و فرعی، با وضعیت اقلیمی و ژئومورفولوزیکی منطقه پرداخته شده است. برای این منظور در ابتدا این سؤال مطرح شد که اگر هر کدام از شهرهای ایران با واژه ای خاص با وضعیت اقلیمی مناطق مستقر شده در آن ها شاخته می شوند زنجان را به چه عنوان می توان شناخت. برای مثال؛ شهرهای مناطق خشک به عنوان شهر بادگیرها یا شهر سقف های گنبدی شکل یا شهر آب انبارها - لار - ، اصفهان شهر چهار باغ یا شهر باغ ها با کانال هایی به نام مادی و... شناخته می شوند حال شهر زنجان را باید به چه عنوانی شناخت. در این میان رختشویخانه این شهر به عنوان یک اثر تاریخی شناخته می شود ولی ایجاد این فضا در معماری شهر بیان یک ویژگی اقلیمی سرد همراه با باران و برف بسیار است.
ولی مسئله مهمتر از آن این است که چرا شهر زنجان در شیبی واقع شده است که جهت آن به سمت جنوب - دامنه نگار - واقع شده است. این مسئله زمانی اهمیت بیشتری پیدا می کند که بدانیم شهر زنجان در ساحل سمت راست زنجان رود واقع شده است در صورتی که در ساحل سمت چپ زنجان رود امکان گسترش شهر شرایط بهتری داشته است و ساحل چپ چه از نظر منابع آب و خاک شرایط بسیار مطلوبتری را دارد. جدای از این مطلب وجود یک اثر تاریخی در فاصله 36 کیلومتری زنجان در ساحل سمت چپ رودخانه با قدمت بیش از 400 سال است که به نام گنبد سلطانیه شناخته می شود که قدیمی ترین گنبد آجری جهان شناخته می شود مکان بسیار مساعدی را برای گسترش شهر از نظر تاریخی فراهم کرده است. اگر یک عامل برای گسترش شهر لازم بود می توانست گسترش شهر زنجان را در دامنه نسار و در محل گنبد سلطانیه داشته باشد ولی این عامل نتوانسته بر عوامل ژئومورفولوژیکی غلبه کند و تأثیر عرض جغرافیایی به همراه ارتفاع، مکان گزینی شهر را در دامنه نگار باعث شده است.
-2 روش و مواد تحقیق
در این تحقیق از شهر زنجان 13 بلوک انتخاب شده که با استفاده از نرم افزارهای GIS Global, Mapper, Auto Cad نسبت به وضعیت قرار گیری خیابان های اصلی و فرعی در 13 بلوک منتخب شهر زنجان نسبت به جنوب - شیب اصلی و کلی منطقه زنجان - پرداخته شده است - شکل . - 1
