بخشی از مقاله
چکیده :
بیش از چندین دهه از کاشت درختان غیر بومی کاج تهران - Pinus eldarica - ، کاج سیاه - Pinus nigra - و دیگر سوزنی برگان در ایران می گذرد و گروه بزرگی از سوزنی برگان به شکل گسترده در فضاهای سبز شهری و در جنگلکاری در مناطق مختلف کشور مورد استفاده قرار می گیرند. این گیاهان انواع بسیار متنوعی دارند که دامنه ی وسیعی را از شرایط آب و هوایی معتدل تا مناطق بسیار سرد سیبری و مناطق گرم و نیمه خشک و بیابانی را تحمل می کنند. کاج ها درختانی همیشه سبز با اندازه های متفاوت هستند و در بسیاری از مناطق ایران که دارای آب و هوای مختلف هستند، کاشت گونه های کاج افزایش یافته است. سازگاری این درخت بومی آمریکا با شرایط اقلیمی کشورمان باعث شده که گزینه ی اول کاشت نهال در روز درختکاری کاج باشد. درخت کاج همیشه سبز است، آفت نداشته و به مصرف آب کمی نیاز دارد. مواد شیمیایی تولید شده در زیر درخت، برای موجودات زنده زیانبار است.
نمونه های زیادی از بوستان های جنگلی کاج در کشور وجود دارد که در نیم قرن اخیر با دست کاشته شدند و متاسفانه بدون در نظر گرفتن مسایل کارشناسی در مورد شرایط کشت و نگهداری این گونه درخت ها، تنها به اقتصادی بودن و بالا بودن آمار سرانه فضای سبز توجه شده است. اگر گونه کاج دارای فوایدی باشد، باید به نسبت خاصی در کنار دیگر درختان کاشته شود نه این که با این منطق که کاج آب کمی می خواهد آن را درشهرهای پر باران شمال کشور نیز جایگزین درخت بومی این مناطق کرد. در مطالعاتی که در برخی از کشورها انجام شده است، اثرات منفی این گونه برگونه های مجاوربومی تایید شده است. درختان کاج، می تواند منابع و شرایط محیط زیست در زیر و اطراف سایبان خود را از طریق فرآیندهایی مانند رهگیری بارش، خصوصیات خاک، پویایی بالقوه آب قبل از طلوع آفتاب و میزان تبادل پتاسیم را تحت تاثیر قرار دهند و می توانند مهاجرت برخی از گونه های جانوری از زیستگاه بومی که با درخت کاج احیا شده است را به دنبال داشته باشد.
کلمات کلیدی : درخت کاج، گونه های بومی، خصوصیات خاک، بارانربایی، درخت کاج
مقدمه:
جنگل ها با پوشش گیاهی خود، نقش زیادی در حفظ و نگهداری خاک در برابر فرسایش ایفا می کنند و به مرور زمان حاصلخیزی خاک را افزایش می دهند. در شرایطی که بسیاری از کشورها درصدد هستند که به هر شکل ممکن این گنجینه طبیعی را حفظ کرده و زمینه ی گسترش آن را فراهم نمایند، در کشور ایران هم تلاش برای حفظ این منابع و ایجاد جنگل های دست کاشت، باید جایگاه خود را پیدا کند. احیاء و توسعه جنگل، اصلی ترین و مهمترین بخش در حفظ و مدیریت آن ها می باشد - . - 1 درختان جریان منابع و شرایط محیط زیست در زیر و اطراف سایبان خود را از طریق فرآیندهای مانند رهگیری بارش، سایه، تجمع لاشبرگ، رسوب خشک، و پویایی ریشه، محیط اطراف خود را تعدیل می کنند Belsky - و همکاران، 1989؛. Rhoades، 1997؛ Breshears و همکاران، . - 1998 از طریق این تغییرات، درختان می توانند اثرات مهمی چه مثبت و چه منفی بر روی گیاهان اطراف داشته باشد.
اثرات مثبت به طور عمده توسط کاهش شدت نور در بالا توسط سایبان درخت خواهد بود که ممکن است درجه حرارت خاک و برگ را کاهش دهد، کاهش تلفات تعرق، افزایش در دسترس بودن آب را برای خاک باعث می شود . - Breshears et al., 1998; Valladares and Pearcy, 1997 - , و باعث افزایش حاصلخیزی خاک زیر سایبان درخت می شود. - Callaway, 1995 - . اثرات منفی درختان، رهگیری بارش ها توسط سایبان درخت و رقابت زمین برای جذب رطوبت خاک موجود زیر سایبان درختان هستند. اثرات مثبت به طور عمده توسط کاهش شدت نور توسط سایبان درخت که می تواند باعث کاهش دمای خاک و برگ، کاهش تلفات تعرق، افزایش در دسترس بودن آب برای خاک می شود Breshears - و همکاران، .1998 والادارس و Pearcy، - 1997، و باعث افزایش حاصلخیزی خاک در زیر سایبان درخت می شود - کلاوای، نبراسکا، . - 1995 مدل های نظری پیش بینی می کنند که در محیط های استرس زا، رقابت شدید بین گیاه بومی و گیاه معرفی شده وجود دارد. Bertness - و کلاوای، نبراسکا، . - 1994 رودز و همکاران - 11 - طی مطالعات خود در ساوان بلوط میسوری - Missouri - اظهار نمودند که تفاوت تأثیر درختان بر خاک اطراف خود از الگوی متفاوت ورود آب و مواد شیمیایی به تنه درختان، مقدار و ترکیب متفاوت آب و مواد شیمیایی که از برگ ها خارج می شود و همچنین میزان ریزش برگ ها ناشی می شود.
فخاری راد - 2 - طی مطالعه خود با عنوان بررسی تاثیر جنگل کاری کاج تدا بر روی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در استان گیلان عنوان نمود که، گزارش های متعدد از برخی کشورها حاکی از آن است که کاشت سوزنی برگان، بر روی ترکیب پوشش گیاهی کف جنگل، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و چرخه مواد معدنی تاثیر گذاشته و اکوسیستم منطقه را در دراز مدت دستخوش تغییرات منفی کرده و در نهایت از حاصلخیزی آن می کاهد. از آغاز قرن گذشته، کاشت گونه های سوزنی برگ از جمله کاج حلب در مناطق خشک و نیمه خشک به طور گسترده در جنگلکاری استفاده می شود، یکی از دلایل استفاده آن، نقش گسترده آن در جایگزینی بود - گیل و Aránzazu، 1993؛ Barbero و همکاران، . - 2000 معرفی کاج حلب به عنوان گونه پیشگام باعث تخریب مناطق شده است - Montero and . - Alcanda, 1993; Gil and Aránzazu, 1993
به منظور مطالعه ی تأثیر کاشت سوزنی برگان بر وضعیت خاک، تحقیقی توسط خانحسنی و همکاران - 3 - درکرمانشاه صورت گرفت، آنها مشاهده کردند که با افزایش سن جنگل های دست کاشت سوزنی برگ میزان هدایت الکتریکی، اسیدیته، کربن آلی و فسفر خاک افزایش یافته است. مایلز - 8 - طی مطالعات خود در انگلیس به این نتیجه رسید که جنگلکاری با گونه های مختلف بر روی خاک تأثیرات متفاوت می گذارد که دلیل آن، اختلاف گونه های مختلف در میزان جذب مواد معدنی، کیفیت لاشبرگ ها و سرعت رشد گونه ها است.
اثرات منفی درختان کاج بر پارامترهای مختلف خاک و گونه های مجاور آن
- 1 اثر گونه سوزنی برگ کاج بر پویایی رطوبت خاک
رطوبت خاک به وضوح منعکس کننده ی میزان بارش است. از نظر میزان رطوبت خاک تفاوت معنی داری بین مناطق و همچنین تفاوت معنی داری بین عمق های خاک دیده می شود. اثر منفی کاج حلب در رطوبت خاک با تراکم در عمق های متفاوت افزایش می یابد، اما این تنها در تراکم بالای کاج معنی دار است. این اثر در 0-10 سانتی متر، از عمق 10-30 سانتی متر بارزتر بود، و به خصوص بعد از بارش های بهار و اواخر تابستان مشهود بود و همچنین تفاوت معنی داری از نظر رطوبت بین عمق های خاک دیده شد. جنگل های کاج مدیترانه ای به دلیل جذب بیشتر آب، فرایندهای رشد را برای گونه های بومی بویژه در اوایل بهار و اواخر تابستان در مناطق نیمه خشک مدیترانه مختل می سازد. اثر منفی با افزایش تراکم کاج مدیترانه ای بر رطوبت خاک در عمق های متفاوت افزایش می یابد، اما این تنها در تراکم بالای کاج معنی دار است و اثر منفی کاج حلب - - Pinus halepensis بر رطوبت خاک مشخص شد. نتایج نشان می دهد که کاشت جنگل با کاج حلب P. halepensis دارای اثر منفی بر روی درختچه های موجود دیرجایگزین داشته است.
