بخشی از مقاله
چکیده:
دیر زمانی از روند تغییرات شتابان و حجیم شهرنشینی درکشور و به تبع آن سازمان فضایی خانه های معاصر جهت پاسخگویی و هماهنگی با این تغییرات نمی گذرد.تغییراتی که باعث دگرگونی الگوهای فضایی وبه دنبال آن تغییر نقش ریز فضاهایی شد که قرن ها پاسخگوی نیازهای فرهنگی اجتماعی اقوام ایرانی بودند.در این میان حیاط یکی از چندین نمونه ای بود که دستخوش تحول یا به تعبیری نابودی گردید.حیاط که در خانه های ایرانی جوهره ی حیات می بود وامکان ارتباط آزاد را با طبیعت میسر می ساخت هم اکنون به معبرعبوری حد فاصل ساختمان و حصار بیرونی تبدیل شده است.
مقاله حاضر در پی ارزش های از یادرفته در ساحت سکونت معاصر با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی،به برسی نقش حیاط خانه های تاریخی دوره قاجار - به علت حفظ بسیاری از آثار معماری،و امکان شناخت و فهم فرهنگ و زندگی آن دوره - برحیات ساکنین آن خانه ها می پردازد.در این راستا،ابتدا به دو مفهوم حیاط و حیات به طور مستقل اشاره داشته و سپس با شناسایی عوامل سازنده حیاط های تاریخی به نقش آنها بر زندگی افراد خانه اقدام نموده است.نگارنده این مهم را در دو حوزه ،قلمرو ماده و قلمرو معنی ،مورد کنکاش قرار می دهد؛ تا از این طریق نقش کارکردی و ساختاری حیاط نسبت به کل خانه ،کنش متقابل ساکنین با حیاط در چارچوب شیوه ی زندگی و رابطه متقابل آن با سازمان فضایی،تفسیر ساکنان از طبیعت و اقلیم و رابطه آن با زندگی برسی گردد. *
مقدمه
از میان فضاهایی که انسان در آن حضور می یابد،خانه فضایی است امن،که آدمی به طور روزمره از آن تاثیر می گیرد و بر آن تاثیر می گذارد،اولین فضایی است که آدمی احساس تعلق فضایی را در آن تجربه می کند.مجموعه حواس پنجگانه به طور دائم در ارتباط با آن درگیر هستند ودر مدت کوتاهی بدان خو می گیرد.خانه اولین فضایی است که تجربه های بی واسطه با فضا ،در انزوا و جمع در آن صورت می گیرد.در ورای فرم ظاهری خانه هایمان ،معانی پنهان و مفاهیمی وجود دارند که آن ها را می بینیم و ادراک می کنیم،یکی از این مفاهیم تاثیر گذار "رابطه انسان با طبیعت"می باشد که هرچند به دلیل اهمیت زیاد ، در ورای ساحت سکونت نیزمی توان به برسی آن پرداخت،اما به دلیل ارتباط تنگاتنگ طبیعت با ساحت سکونت و کنش متقابل آن ها بر همدیگر و تاثیرات کالبدی و معنایی آن ها برهم می توان به برسی این موضوع در خانه های تاریخی پرداخت.
حیاط در خانه های تاریخی نقش بسزایی در سازماندهی فضاها دارد به گونه ای که خانه بواسطه حیاط درک می شود،گسترش می یابد و یک کل واحد را تشکیل می دهد و این گونه است که مدل کردن خانه سنتی در ذهن توسط حیاط مرکزی آن شکل می گیرد.
حیاط و حیات:
آنچه در فرهنگ دهخدا در تعریف واژه حیاط آمده چنین است:
محوطه و هر جای دیواربست و سرای و خانه و صحن خانه . - ناظم الاطباء - .صحن و گشادگی خانه . در تداول فارسی ، فضائی وسیع و بی سقف که اطاقها بر طرفی یا چند طرف آن بنا شده است از حیاط در خانه های ایرانی به مفاهیم مختلف استفاده شده است . حیاط ، وحدت دهنده چند عنصر خانه ، ارتباط دهنده چند فضا برای ایجاد محیطی سرسبز و با نشاط به عنوان هواکش مصنوعی برای گذر جریان بادهای مناسب عنصری مهم در جهت سازماندهی فضاهای مختلف ، به عنوان حریمی امن و آرام برای آسایش این خانواده . براساس نیازهای مادی و معنوی و رعایت سلسله مراتب عرصه های خصوصی ، عمومی درون و بیرون خانه انواع حیاط سنتی شکل گرفته است
آنچه در فرهنگ دهخدا در تعریف واژه حیات آمده چنین است: عمر. زیست . زندگی . مقابل ِ ممات . زندگانی . - آنندراج - : کی باشدت نجات ز صفرای روزگار تا باشدت حیات ز خضرای آسمان .
واژه حیات از ریشه حیّ«» در مقابل میّت«» و به معنای زندگی و زیست است و دارای مراتبی است که از مرتبه بالاتر - چنان که اسم حی از اسماء جمال الهی است - به پایین ترین مرتبه آن که »حیاه الدنیا« نامیده می شود تنزل یافته که امروزه از آن به نام زندگی اطلاق می شود.
حیات شامل جریان یافتن زندگی، فعالیت ها، وقایع و پدیده هاست. و باتوجه به تعریف علامه طباطبایی،»چیزی به گونه ای باشد که درک کند و فعالیت انجام دهد.
همانطور که از تعاریف بر می آید دو واژه حیاط و حیات در معنی نیز بسیار به یکدیگر نزدیک بوده و هردو مفهوم در هنگام مطرح شدن بار معنایی زنده بودن و پویایی و بالاخره زندگی را به همراه دارند یک مفهم به عنوان قلب تپنده برای معماری و یک مفهوم به عنوان عنصرحیات برای انسان مطرح می گردد.
عوامل زمینه ساز درکیفیت بعد مادی حیات در حیاط:
-1 وجوه کالبدی حیاط:
· سازمان فضایی خانه های تاریخی و نقش حیاط در آنها:
بررسی سازمان فضایی خانه های تاریخی در ارتباط با شیوه زندگی که در آنها جریان داشته آشکار می کند که معماری خانه های تاریخی پاسخگوی تنوع ابعاد و پویایی شیوه ی زندگی در خانه و بیانگراشراف فرهنگ معماری و معمار ایرانی بر تنوع زندگی تا حد جزئی ترین رفتارها ونیازها بوده است. از طرفی بررسی گونه شناسی معماری ایران معلوم می کند که شکل گیری بنا چه بصورت منفرد وچه بصورت مجتمع بر اساس ترکیب سه الگوی فضاهای باز نیمه باز وبسته بصورت هم زمان و هم مکان صورت می گرفته است.
نمودار:1الگوی استقرار فضاهای باز، نیمه باز و بسته
فضای باز به عنوان اصلی ترین مکان حضور طبیعت در ساحت سکونت به شمار می رفته وبیشترین امکان بهره مندی ساکنان از طبیعت را فراهم می ساخته است.اهمیت این مساله وقتی روشن می شود که بدانیم همه کسانی که تا یک نسل پیش در خانه های حیاط دار و بخصوص حیاط مرکزی زیسته انداین مساله را تایید می کنند که زندگی در این خانه ها جز در حالت اجبار به درون اتاقها منتقل نمی شده است ودائماًدر حیاط و فضای باز در جریان بوده است.
