بخشی از مقاله
چکیده
شکل گیری حرایم در خانه های سنتی ایرانی اسلامی، براساس فرهنگ و مجموعه ی باورها و اعتقادات، آداب و رسوم و سنتهای خاص این مرز و بوم بوده است. در فرهنگ و سنت ایرانی اسلامی، طراحی فضاها و نحوه چیدمان عناصر کالبدی خانه ها به اصول ارزشمندی چون مهمان نوازی، ارتباط با طبیعت، و اصل محرمیت که جز لاینفک این معماری است، توجه شده است. در این تحقیق سوال اصلی این است که آیا جهت حفظ محرمیت، نوعی چیدمان عناصر کالبدی همانطور که در گذشته معماری خانه های سنتی نیز مورد استفاده بود،
باید مورد توجه قرار گیرد؟ فرضیه تحقیق در پاسخ به این سوال بر این باور است که فرهنگ، سنت و نمود ارزشهای اصیل ایرانی اسلامی، جهت حفظ محرمیت مورد نظر مردم مسلمان ایران، نیازمند استفاده از تجربه خانه های سنتی در چیدمان فضاها می باشد و برای اثبات آن به گونه شناسی عناصر مهم در طبقه بندی عرصه های عمومی و خصوصی در نمونه های مورد مطالعه در خانه های تاریخی شهر اردبیل می پردازد.
نتایج بدست آمده حاکی از آن است که اگرچه تاثیر این موارد درطراحی خانه های امروزی به علت نفوذ فرهنگ غربی در معماری اصیل ایرانی کمرنگ شده است، هنوز نیز می توان در پی تحول در سبک معماری خانه های ایرانی اسلامی، اصلی ترین مفاهیم فکری را در شکل گیری کالبد معماری خانه ها به نمایش گذاشت و شاهد حفظ حریم های خصوصی در زندگی و سنتهای ایرانی اسلامی بود. روش تحقیق توصیفی و جمع آوری اطلاعات با استفاده از روش میدانی و کتابخانه ای میباشد.
مقدمه
یکی از مهمترین ابعاد طراحی فضاهای مسکونی درایران پیش بینی حجاب درونی است. حجاب در معماری ایرانی سابقه قبل از اسلام دارد و در معماری هخامنشی تخت جمشید، شوش و روزگار ساسانیان یافت می شود و اختصاص به بعد از اسلام ندارد خانه درونگرای ایرانی که در همه جای این سرزمین پراکنده است شاهد این مدعاست.
در فرهنگ ایرانی معماری هنر شکل دادن فضا بر حسب نیازمندیها و نگاه و تلقی آدمی نسبت به عالم و مبدأ عالم و آدم است و با نوع فرهنگ دینی انسان ارتباط بر قرار می کند - مددپور، . - 158:1377 بنابراین در سنت معماری ایران عوامل فرهنگی در شکلگیری فضاها و محیطهای انسان ساخت عمومی و خصوصی - که مهمترین آنها خانه است - تأثیر زیادی داشته که ازجمله آنها »اعتقادات« یا به عبارت دیگر » جهان بینی« است. پس می توان به اهمیت باورها و نقش آنها اشاره کرد.
همچنین آداب و الگوهای رفتاری آیینی بسیار اهمیت داشته اند، مثلا محل استقرار ورودی، نحوه تعیین سلسله مراتب های دسترسی، چگونگی ورود افراد به فضاها و... همگی مربوط به الگوهای رفتاری اند - سلطان زاده، . - 100:1390 با توجه به اینکه بخش عظیمی از هویت و فرهنگ تاریخی جامعه در خانه های قدیمی کشور مشهود است و بخصوص شهرستان اردبیل دارای پیشینه تاریخی و فرهنگ معماری عظیمی است، در این مقاله به بررسی سلسله مراتب فضایی درخانه های تاریخی اردبیل پرداخته می شود، که نشانگر درونگرایی و توجه به اصول محرمیت در آنها می باشد. تا براساس این مشاهدات و طبقه بندی یافته ها در نوع گونه شناسی تطبیقی فرضیه پژوهش اثبات گردد.
سنت
در واقع سنت آن چیزی است که از پیشنیان باقی مانده و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است و بر روش زندگی مردم ، رفتارها ، هنر ، فلسفه،معماری و ... نیز تاثیر دارد و آنها را در بر می گیرد. راپاپورت عقیده دارد سنت مفهومی بسیار عام است.
هرچیزی که در طول زمان منتقل شود و به زمان بعد خود برسد سنت است. به این سبب ، این مفهوم به قلمروهای گوناگونی چون روش زندگی ،رفتارها، وقایع، ارزش ها، تصورات، قوانین، فلسفه، هنر ،معماری و... اطلاق می گردد و همه آنها را در بر می گیرد. کروبر که از زمره این افراد است، رابطه بین سنت و فرهنگ را چنین بیان کرده است؛ فرهنگ در طول تاریخ و عرض جغرافیایی زمین منتقل می گردد
.گسترش فرهنگ را در بعد مکان » انتشار« و نفوذ و گسترش آن را در طول زمان » سنت« می گویند - صادقی پی، - 10: 1388 نادر اردلان سنت را به مثابه شالوده جهانی انکار ناپذیر که در تمامی جوامع سنتی مشترک است، معرفی می نماید. - اردلان، :1366
- 10 او به خصوص از سنت اسلامی به عنوان نوری که ابعاد ظاهری و باطنی فرهنگ کهن ایرانی را ارتقاء داده است نام می برد - اردلان، - 35:1353 از نظر اردلان بعدی ارزشی که از تعالیم دینی مدد گرفته ارزش های فرازمانی و فرا مکانی را متجلی می سازد. باری، سنتها، جوهر مانای خویش را در کالبدهای گوناگون بروز می دهند. این جلوه گیری قابلیت دگرگونی و کمال پذیری در گذر زمان را دارا است.
خانه
خانه مکانی است برای آسودن و زندگی کردن، در واقع پناهگاهی است که انسان در آن احساس آرامش،آسایش و امنیت می کند. - پیرنیا - . خانه خصوصی ترین مکان هر فرد در جامعه است که امنیت و محرمیت را برای مالک ایجاد می کند، در سنتی ایرانی اصطلاح چهار دیواری به خانه اطلاق می گردد.
خانه در کنار کانون خانواده معنی پیدا می کند خانواده جزیی از جامعه است و تحت تاثیر عوامل طبیعی ،اجتماعی ، اقتصادیی و فرهنگی است که فرد می تواند نیازهای مادی و معنوی خود را بدست آورد .
چند عامل فرهنگی تاثیر گذار بر شکل خانه عبارتند از - راپاپورت،: - 101:1388
- نیاز های اولیه مانند خواب ، غذا و تشکیل خانواده
- نیاز به حریم خصوصی و عمومی
- تعاملات اجتماعی
- ساختار خانواده - پدر سالاری، زن سالاری -
الگوی رفتاری ایرانی حفظ حریم شخصی و خصوصی را واجب می داند، این رفتار در بنا به صورت های مختلفی نمود پیدا کرده است. خانه های ایرانی بطور عموم به موضوع رعایت حریم خصوصی در کنار تکریم مهمان توجه داشته و برای انجام آن، هم از الگوی تداخل قلمرو در فضای واحد و هم الگوی مجزا نمودن استفاده نموده اند.
جداسازی کامل با مفصل بندی های متعدد و مناسب مانند هشتی و راهرو و حیاط بیرونی و بین فضای خارجی و حریم داخلی، عرصه بندی، فضاهای مختلف داخلی به گونه ای که برای همه افراد هم امکان فضای کاملا خصوصی خواب و مطالعه و عبادت را در کنار فضای خانوادگی اتاق نشیمن و بازی بچه ها و هم فضای پذیرایی از مهمان را همزمان با کمترین مزاحمت در کنار هم فراهم نماید از توصیه هایی است که در احادیث اسلامی ذکر شده که نمود عینی آنرا در فضای خانه درونگرایی ایرانی بخوبی می توان دید - عبدالحمید نقره کار، - 532:1387
مقایسه سلسله مراتب ارتباطی در معماری دیروز و امروز مسکن در اردبیل
ورودی
هدف از ورودی ها در معماری سنتی ایران شکستن ریتم یکنواخت و ساده گذر و ایجاد گشایش فضایی و ایجاد تنوع بصری در محل ورودی، که منجر به ساکت شدن فضا، ایجاد فضای مکث برای انتظار کشیدن و سپس وارد شدن به خانه برای حفظ تحریم ها، همراه با پیر نشین، فضای سر پوشیده، نوع تزئینات خاص، نوع قوس ویژه ،کف سازی متفاوت، اختلاف سطح با گذر قصد دارد تا مفهوم فضایی متفاوت متناسب برای ورود به درون القا نماید.
تصویر شماره -1 سر در خانه مبشری مأخذ: آرشیو سازمان میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل
هشتی فضای کوچکی مابین ورودی با فضاهای خصوصی خانه است و با شکستن زاویه دید، ایجاد تنوع بصری، ایجاد اختلاف سطح و..... به خوبی اصل محرمیت را در خانه برقرار می سازد. داخل هشتی عناصر مختلفی مثل سکو و پله برای رفتن به فروار - اتاق بالای هشتی - قرار دارد.
