بخشی از مقاله
چکیده
پیشینه تاریخی خانه ایرانی در سالهای بسیار طوﻻنی گواه بر این ادعاست کـه هـر خانـه بطـور معمـول از دو بخش - یکی فضای ساخته شده و محصور، و دیگری فضای باز - تشکیل شده است و حیاط به عنوان یکـی از فضاهای باز خانه نقش کلیدی در خانه های سنتی فﻻت ایران داشته است. تﻻش بر آن اسـت تـا بـا بازدیـد از امکانات موجود میدانی و آوردن نمونه های موردی از گونه های مختلـف مسـکن در یـک دوره خـاص زمـانی، ظرفیت کارکردی حیاط به عنوان یک فضای باز در خانه های سنتی از سه جنبه اجتمـاعی، کالبـدی و زیسـت محیطی مورد بررسی قرار گرفته و سپس مطالب به دست آمده تحلیل و بررسی شود تا به جمعبندی نهایی که همانا از حیاط به عنوان یک عنصر اصلی در راستای هرچه پایدار سـاختن خانـه اسـت، یـاد کـرد. در مجمـوع میتوان بیان کرد که با توجه به اقلیمها، مسائل اجتماعی و فرهنگی گوناگون موجود در ایـران پهنـاور، حیـاط میتواند نقشهای گوناگون را متناسب با هر یک برعهده بگیرد. رویکرد مقاله تلفیقی از مطالعات مورد پژوهی و کتابخانه ای میباشد.
واژگان کلیدی: معماری سنتی ایران، کارکردهای حیاط پایدار، خانه های دوره صفویه اصفهان، گونهشناسی، سازمان فضایی
-1 مقدمه
حیاط به عنوان یک عنصر پایهای در شکلگیری خانه های سنتی فﻻت مرکزی ایران، به تنهایی میتواند پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی ساکنین خود باشد. حیاط با بکارگیری مصالح و فن ساخت و هندسهای مشخص در طرح توانسته است؛ از ویژگیهای بستر و توانمندیهای محلی، تأثیر پذیرد و در نتیجه آن حداکثر بهرهمندی را برای کاربران خود فراهم آورد. مواجهه اندیشمندانه با نیروهای طبیعی (خورشید، آب، باد، خاک ). موجب شده تا در بستر ناسازگاری و گرم فﻻت در پناه شهر، خانه و حیاط مرکزی حداکثر تلطیف و طراوت محیطی و به دنبال آن بقای زندگی را تأمین کند (احمدی، .( 91 :1384 به طور کلی حیاط مرکزی به صورت ناگسستنی با باورها، رفتار اجتماعی - فردی، فناوری و ... گذشته مردم این دیار عجین است که این می تواند متأثر از شرایط محیطی ویژه این سرزمین باشد (همان: .( 99
از اصفهان به عنوان یکی از شهرهای شاخص با خانه های دارای حیاط مرکزی می توان یاد کرد. بر اساس نظر کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، خانه های تاریخی با ارزشغالباً در محدوده زمانی صفویه تا اواخر رضاشاهی (پهلوی اول ) ساخته
1
شدهاند (معماریان، .( 88:1389 الگوی کلی این خانهها بصورت حیاط مرکزی و مطابق با ویژگی های معماری مناطق نیمه گرم و خشک ایران میباشد، اما به دلیل گوناگونی از لحاظ موقعیت دینی و فرهنگی ساکنان (مسلمانان، ارامنه، یهودی، زرتشتی ) و یا موقعیت شغلی و اجتماعی (فقیر و غنی، بازرگان و تاجر، روحانی، مﻻک و زمین دار ) تفاوت هایی در سازماندهی فضاها، نقش آب و تزئینات آنها به چشم میخورد (قاسمی سیچانی، .( 19 : 1386
مقالهی پیش رو در ابتدا تعریفی اجمالی از حیاط ارائه میدهد؛ سپس به بررسی ساختار کارکردی حیاط از سه دیدگاه اجتماعی، زیست محیطی و کالبدی می پردازد و در نهایت به تحلیل و بررسی نقش حیاط به عنوان عنصر اصلی ایجاد پایداری در چند خانه سنتی داوید، مارتا، پطرس، ارسطویی (شکل شماره11 )، سوکیاس یک و دو (شکل شماره8 و ( 9 به عنوان نمونه موردی میپردازد. تمامی تﻻش بر این بوده است که تمامی مطالب در راستای پاسخگویی به سه سؤال آمده ذیل باشد:
-1 حیاط از چه جایگاه ارزشی در زمینه پایداری خانه های سنتی برخوردار است؟ -2 ساختار کارکردی حیاط حول مسائل اجتماعی، زیست محیطی و کالبدی چیست؟
-3 ویژگیها و کاربریهای خاص حیاط خانه های اصفهان در دوره صفویه چه بوده است؟
به منظور دستیابی به پاسخ سؤاﻻت مطرح شده در این مقاله، روش تحقیق به صورت کیفی می باشد که در طول پروسه پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. روش جمع آوری اطﻻعات برای بدست آوردن نتایج مطلوب و ارائه پاسخ مناسب به سؤالهای فوق بررسی کتابخانه ای اعم از کتاب، رساله، مقاﻻت و سایتها می باشد.
-2 حیاط در خانه های سنتی
هر بنایی به عنوان جزئی از فرهنگ، وظیفه دارد که یک اندیشه ذهنی را از طریق فرم، عینیت بخشد و این عینیت حامی پیامی تحت عنوان »هویت« مطرح شود. در این راستا، معمار سنتی در جستجوی نظمی بر اساس بهره وری از مواهب طبیعی و هماهنگ با نظم حاکم بر طبیعت بوده و به دنبال آماده سازی مکانی بوده است تا هر آنچه از مواهب طبیعی است، در محدوده زیست فراهم آورد، بدون آنکه خلوت زندگی بهم بخورد. در پاسخ به این درخواست، میتوان خصوصی ترین باغ درونی را ساخت و آن را با نام حیاط معرفی کرد (طوفان، .( 75 :1385
مفهوم معماری باغ »حس مکان« را بازتاب مینمود، باغ بصورت فضایی تعریف میشد که بازتاب تمام و کمالی از عالم را در خود داشت و مفهوم حیاط بدیلی بود برای طرح باغ بزرگ. طرح حیاط که نیرویی مرکزگرا پدید میآورد؛ میتوانست ارتباط پایهای با طبیعت که برای ایرانیان بسیار مهم است را فراهم کند. همان طور که در شکل شماره یک و دو دیده میشود؛ فضای حیاط، به مثابه مکان »گنج پنهان« خانه، به وسیله شکل محصور میشد، درست مانند بدن انسان که جانی را محصور میکند که روح را در بر میگیرد (اردﻻن، .( 100 :1390
شکل :1 فضای پر و خالی (حیاط و ساختمان ) بافت شهری اطراف خانه ارسطویی خیابان نشاط (ماخذ : نگارندگان- میراث فرهنگی اصفهان-( 1392
2
شکل :2 فضای پر و خالی در خانه سوکیاس 1و2 و داوید در کوی تبریزیها جلفا (ماخذ : نگارندگان- میراث فرهنگی اصفهان-( 1392
حیاط اتاقی بود بدون سقف با بدنه های مشخص، کفی آراسته از درخت، خاک و آب. جبهه های حیاط را جبهه های بنا و فضاهای پوشیده تشکیل میداد و در سمت هایی که بنا وجود نداشت، دیوار نقش فعال در تعریف حیاط ایجاد میکرد. ارتفاع حیاط به اندازهای بود که حس دربرگرفتگی را در حیاط ایجاد میکرد. (حائری مازندرانی، .( 122 - 120 :1388 حالت بلورین و طرح هندسی فضاها در خانه سنتی و ساختار هندسی این واحدهای بلورین برگرد حیاط، بر اساس مﻻحظات محیط زیست و رعایت عرصه های عمومی تا خصوصی بود که کل خانه را میساخت. (طوفان، .( 75 : 1385 ﻻزم به ذکر است در نمونه های برونگرا هم با ساخت دیوارهای پیرامون فضای باز عمﻻً حریم در آنها رعایت شده است. در یک تقسیمبندی کلی خانه های درونگرای اصفهان را مطابق با شکل شماره سه میتوان دستهبندی نمود.
شکل :3 دستهبندی خانه های اصفهان (مأخذ: نگارندگان، ( 1392
-3 انواع حیاط در خانه های سنتی
شواهد تاریخی معماری اصفهان قبل از دوره صفویه نشان می دهد؛ الگوی رایج معماری اصفهان درونگرا بوده است. از دوره صفویه دو گونه کلی درونگرا (سازماندهی فضایی با حیاط مرکزی ). و برونگرا در خانه های اصفهان به کار رفته است که گونه درونگرا بین تمامی خانه های شهر عمومیت داشته و گونه برونگرا در دوره صفویه برای خانه های تابستانی شاهزادگان و درباریان صفویه (کوشک های باغ های محور چهارباغ، هشت بهشت ) و تجار بزرگ ارمنی (خانه مارتا پیترز، آقا کمال و غیره) به کار رفته است (قاسمی سیچانی، .( 19 : 1386
در یک تقسیمبندی کلی خانه های درونگرای در بیشتر موارد خانه های دو یا چند بخشی حداقل از یک بخش اندرونی و یک بخش بیرونی تشکیل شدهاند. راه دسترسی به بخش بیرونی از طریق هشتی است و به گونه ای طراحی می شد که از
3
درون هشتی امکان دیدن فضای حیاط وجود نداشت. برای این منظور به طور معمول مسیر دسترسی از هشتی به حیاط را حداقل با یک اعوجاج طراحی و احداث می کردند (سلطان زاده، 134:1384و.( 135
همچنین پوﻻک در سفرنامه خود می آورد که: ... انسان به داﻻنی وارد می شود که مقر قاپچی یا دربان است و از آنجا پا به حیاط چهارگوش بیرونی میگذارد؛ زیرا هر منزلی به دو قسمت مجزا از هم تقسیم میشود.
در قسمت بیرونی، که محل سکونت خدمه مردخانه است، از مرد غریبه هم پذیرایی می شود؛ اما، در ورودی حرم یا اندرون، فقط به روی زنان، مرد خانه و چند تن معدود از محارم باز می شود (ادوارد پوﻻک، .( 50 : 1368
بسته به اعتقادات، فرهنگ، وضعیت مالی مالکان خانه ها و ابعاد زمین، تعداد حیاط ها متفاوت است. به گونه ای که خانه های یهودیان اصفهان معموﻻ دارای یک حیاط بودند و در خانه های ارامنه که حریم ها نقش و اهمیت چندانی (مانند خانه های مسلمانان ). نداشت در صورت وسعت زیاد زمین معموﻻ یک حیاط - باغ بزرگ وجود داشت و اندرونی و بیرونی معنایی نداشت و در صورت دو حیاطه شدن مانند خانه داوید (شکل شماره 10 )، یکی از حیاط ها به عنوان حیاط خلوت1 به کار می رفت. در خانه های مسلمانان بسته به وضعیت اجتماعی و مالی ساکنان اعداد حیاط ها متفاوت بود به گونه ای که در برخی خانه های اعیانی حیاط های متعددی شامل اندرونی، بیرونی، خلوت1 (روحانی، 26 :1371 )، بهاربند2 (سلطان زاده،:1390 82 )، خدمه3 و نارنجستان4 وجود داشت (قاسمی سیچانی، 20 :1386و.( 21 بطور مثال در خانه های وسیع شاهزادگان و صاحب منصبان یک حیاط کوچک جنبی هم بود که مدخلی مخصوص داشت و چند اتاق کوچک که بخوبی رنگ آمیزی و نقاشی شده در آن ساخته بودند. به آنجا »خلوت« می گفتند. صاحب خانه وقتی بخواهد بدون مزاحمت با کسی صحبت کند یا گریزان از کسب و کار دمی را به فراغت بگذراند بدانجا پناه می برد (ادوارد پوﻻک، 58 :1368و59 )غالباً. خانه های مردم عادی، تک حیاطه بود (احمدی،.( 1384:110 در حالی که بعضی از خانه های بزرگ و اشراف تا سه حیاط هم داشته اند.
-4 نقش حیاط در ایجاد پایداری معماری خانه های سنتی
-1-4 رابطه حیاط و کالبد بنا
در شهرهای درونگرا به علت ارگانیک بودن شهر، زمین ها اغلب غیرهندسی هستند اما شکل زمین به هر صورتی که بود، فضای باز مرکزی یا حیاط را منظم و هندسی طراحی و احداث می کردند و بخش قناسی زمین را در فضای ساخته شده قرار می دادند وغالباً فضاهای خدماتی و جانبی در آن قرار می گرفت (قاسمی سیچانی، 12 :1386 و .( 13
حیاط مرکزی به عنوان قلب بنا با هندسه منظم خود در دل بنا غالباً( مستطیل یا مربع شکل ) نوعی عامل انتظام دهنده و تعیین کننده در شکل گیری فضاهای پر (اتاق ها و ... ) است و اولین بخشی است که طرح اندازی آن، بنا به موقعیت زمین توسط معمار سنتی صورت می گرفت و بقیه فضاها حول آن جانمایی می شدند. کیفیت، ارزش و اهمیت فضاها در ارتباط با
1 حیاط خلوت: نوعی حیاط بود که بطور معمول جنبه ی فرعی و خدماتی داشت و در قسمتی از فضای خانه برای تامین نور و تهویه، یا به عنوان فضایی باز برای برخی از فضاهای خدماتی طراحی و ساخته می شد و موقعیت و شکل آن بسیار متنوع بود (سلطان زاده، :1390
28 ).
2 بهاربند: حیاط کوچک و محدودی بود که در کنار طویله برخی از خانه های بزرگ و اعیانی، برای نگهداری چهارپایان در هوای باز، ساخته می شد (سلطان زاده، .( 82 :1390
3 خدمه: حیاطی مخصوص زندگی خدمتکاران خانه.
4 نارنجستان: حیاط کوچک که در گذشته در قسمتی از برخی خانه های بزرگ ساخته می شد و پیرامون آن شماری اتاق طراحی و ساخته
می شد که به ویژه در پاییز و زمستان، با خشک شدن درختان خزان پذیر، فضایی سبز و مطبوع را برای ساکنان خانه فراهم می کردند. اندازه آن کوچک تر از حیاط اصلی خانه بود، تا در سرمای شدید زمستان، امکان سرپوشیده کردن آن به وسیله چادر فراهم آید (سلطان زاده، .( 82 :1390
4
حیاط مشخص می شوند و همه فضاهای خانه سنتی نام و هویت خود را در ارتباط با حیاط می یابند (مانند اتاق سه دری، پنج دری و ... که به سمت حیاط 3، 5 و ... در دارند. ) (همان: 20و.( 21
حیاط ها اصلی ترین فضاهای باز خانه به حساب می آمدند. به غیر از حیاط ها، در خانه های ایران طیف متنوعی از فضاهای باز قابل شناسایی هستند. فضاهای باز این خانه ها از سطح حیاط شروع می شوند و به سمت آسمان در سطوح مختلف شکل می گیرند (حائری مازندرانی، .( 122 - 120 :1388
در واقع، حیاط عبارت از مستطیلی بود که در سه بر آن به فاصله دو پا از سطح زمین اتاق ها و حجره هایی به چشم می خورد. اتاق ها همه از یکدیگر مجزا بودند و بهم ارتباطی نداشتند، چنانکه فقط با عبور از حیاط می توانستی به دیگری بروی و به همین دلیل در جلوی هریک چند پله ای برای باﻻ رفتن وجود داشت. این اتاق ها برای سکونت خدمه، آشپزخانه، آبدارخانه، انبار و محل کشیدن قلیان در نظر گرفته شده بود (ادوارد پوﻻک، .( 50 : 1386
قرار گرفتن فضاهای اصلی در سطحی حیاط های مرکزی نه تنها »فضای طبیعی« و تنفسگاه مناسبی برای ساختمان های درونگرا ایجاد می کرد بلکه ارتباط های فضاها را نیز از این طریق برآورده می ساخت و در نتیجه در تلفیق فضای ارتباطی با حیاط، فضاهای ارتباطی به حداقل می رسید، که در معماری پایدار ارزش تلقی می شود (احمدی، .( 110 :1384
باﻻتر از حیاط به ساکنان خانه این امکان را میداد تا به فضای حیاط، باغچه و حوض اشراف داشته باشند (شکل شماره چهار ) در این حالت اگر زیرزمین در چهار یا چند جبهه حیاط ساخته می شد، نور و تهویه آن به سادگی از حیاط تأمین می شد (قاسمی سیچانی، 12 :1386 و .( 13
شکل :4 برش طولی از خانه داوید- قرار گرفتن فضاهای اصلی در سطحی باﻻتر از حیاط به ساکنان خانه این امکان را میداد تا به فضای حیاط، باغچه و حوض اشراف داشته باشند و نور و تهویه آن نیز به سادگی از حیاط تاأمین می شد (ماخذ: نگارندگان و میراث فرهنگی اصفهان ).
کمی باﻻتر از حیاط، صفه قرار داشت که به آن بهارخواب هم گفتند. کمی باﻻتر از صفه، شارمی که پیادهرو سربازی بود، برای تأمین دسترسی به فضاهای واقع در باﻻخانه. کمی باﻻتر از شارمی، مهتابی و باﻻخره باﻻتر از همهی فضاهای باز، بام خانه واقع شده بود (حائری مازندرانی، .( 122 - 120 : 1388
در بسیاری از خانه ها یک یا چند فضای سرپوشیده مانند ایوان و رواق نیز در کنار حیاط طراحی و ساخته می شد و نوعی پیوستگی، تداوم و هم جواری بین فضاهای باز مرکزی و فضاهای سرپوشیده کنار آن پدید می آمد. (قاسمی سیچانی، :1386 .( 15 فضاهای مهم اصلی مانند تاﻻر ارسی، ایوان و هفت دری در امتداد محورهای اصلی و تقارن حیاط قرار داده می شدند (سلطان زاده، .( 148 :1384 تقریبا همه راه ها، پله ها و پاگردها، اتاق ها و سرداب ها به حیاط متصل می شدند ومتقابﻻً حیاط نیز چشم انداز طراحی شده و آراسته ای بود برای تمام اتاق ها و فضاهای خرد و کﻻن خانه. در اغلب فصول سال و اغلب ساعت های روز و شب، حیاط های خانه ها قابل استفاده بودند.
بدین ترتیب بطور همزمان تجربه زندگی می توانسته در فضاهای باز و بسته بصورت متوالی انجام پذیرد و اینگونه است که در چنین ترکیبی از فضاهای باز و بسته، ساکن خانه می توانسته فعالیت های خود را بسط دهد و از آزادی و تجربه های متنوع تری برای انجام فعالیت هایش برخوردار باشد (حائری مازندرانی، 120 :1388 و .( 122
5
ترتیبی از پیوندهای فضایی، سیستمی منظم ایجاد میکند که هم ثبات و هم تغییر را ممکن میسازد.اتصال فضایی به فضای دیگر، ناگزیر از الگوی پایهای ارتباط، گذر و انجام، پیروی میکند (شکل شماره پنج ).
این کیفیت فعال فضا در خانه های سنتی، باعث ایجاد سیالیت در کل بنا و یکپارچگی فضاها میشود. میتوان نتیجه گرفت؛ حیاط و عناصر داخلی آن چیزی جدایی ناپذیر از معماری داخل خانه نبوده است.
