بخشی از مقاله
کشف راز جاودانگی اکولوژي منظر بافتهاي تاریخی، راهی به سوي تداوم پایداري
حیات،مطالعه موردي بافت تاریخی دزفول
چکیده
رمز و راز اکولوژي منظر در بافت هاي تاریخی از جمله پارامترهاي اصـلی در احیـاء ، تـداوم حیـات و کـارکرد مطلوب در بافتهاي تاریخی بوده است .محور قرار گرفتن اکولوژیکی منظر در بافت هاي تاریخی سبب مانـایی وکارایی بهتر حیات در فضاهاي سنتی بوده که هم نیازهاي زیبایی- شناسی بصري را مرتفـع مـی کنـد و هـم شرایط آسایش محیطی را براي ساکنین بافت هاي تاریخی به همراه داشته اسـت. بـدین منظـور بافـت سـنتی دزفول به عنوان بی نظیرترین بافت آجري دنیا با برخورداري از ویژگی هاي منحصر به فردي چون سـازگاربودن با فطرت محیط، انسان محوري، از خود سامان دهندگی ذاتی جهت تحقق هدف این نوشتار مورد کنکاش واقـع گردیده است. این تحقیق از نوع توصیفی -تحلیلی بوده و گردآوري اطلاعات آن مبتنی بر مرور ادبیات موضوع ، مطالعات کتابخانه اي و مشاهده میدانی می باشد. تاکید این مقالـه بـر ارزیـابی جایگـاه اکولـوژي منظـر بافـت تاریخی دزفول و محدوده آن جهت تداوم حیات فضاهاي بافت سنتی دزفول می باشد. همچنـین بـا اسـتفاده از آموزه هاي اکولوژي منظر بافت تاریخی دزفول و انطباق آن با حیات بافت سنتی را مورد کاوش قرار داده تـا بـا پی بردن به نظام میان عناصر اکولوژي منظر بافت تاریخی دزفول فرصتهاي بازتولید کیفیات حیـات فضـاهاي بافت سنتی به مثابه رهنمودي براي حفظ ، مدیریت و حیات بافت سنتی دزفول به شمار آید. اهم نتایج حاصل از این نوشتار بر این امر حکایت دارد که اکولوژي منظر بافت تاریخی دزفـول بـا فـراهم آوردن امکـان قرائـت و تفسیر صحیح ، ارتباطات عرضی بین اکوسیستمهاي منظر و عناصـر سـاختاري بافـت سـنتی از جنبـه هـاي پایداري ، موجب حفظ رابطه انسان با بافت سنتی -هویت شهري -و در پی آن ارتقاء حیات بافت و جذب هرچه بیشتر ساکنین و نهایتا تداوم حیات می شود
واژههاي کلیدي: اکولوژي منظر،حیات فضاهاي سنتی، بافت سنتی دزفول، پایداري
-1 مقدمه
هرچند که در عصر کنونی مبحث پایداري از غرب شروع شده ولی تاریخ چند هزار ساله کشورمان نشان می دهد که ایرانیان با اصول و محورهاي توسعه پایدار بیگانه نبودهاند. در دهه هاي اخیر مفاهیم اکولوژي منظر در مقیاس هاي متفاوت براي اعمال
1
سیاستهاي طراحی اکولوژیکی، کاربري اراضی، پایداري بافت هاي سنتی ، از انزوا به اتصال و از حفاظت سایت به حفاظت شبکههاي اکولوژیک توسعه و ارتقا یافته است. بدین ترتیب مفهوم نوپاي اکولوژي منظربا در هم آمیختن علوم مختلف اکولوژیکی با الگوهاي فضایی و برنامهریزي محیطی وارد مقوله اي تازه شد. علی رغم وجود شهر هاي تاریخی متعدد و بافت هاي کهن و با ارزش در این شهر ها،نگرش منسجم و متد خاصی درباره ي شناخت و رمز و رازهاي بافت هاي سنتی وجود ندارد. از مهم ترین عوامل بروز کم رنگ شدن تداوم حیات در بافتهاي کهن تغییر در ساختار اکولوژیکی و زیست محیطی این بافتها میباشد. اقدامات انجام گرفته در جهت پایداري و تداوم فضاهاي سنتی صرفا بخشی و کالبدي بوده اند و به الگو هاي گذشته ، پیوندهاي زیست محیطی ،هویتی و اکولوژي منظر توجه نشده است .بافتهاي قدیمی و تاریخی زیر فشار تغییرات کالبدي ناشی از نیازهاي رو به تغییر ساکنین دچار نوعی اغتشاش و هرج و مرج در تداوم حیات پایدار خود شدهاند. به گونه اي که ساختار و ارزشهاي اکولوژي منظر و بستر محیطی حاکم بر فضاها سنتی به صورت جبران ناپذیري در حال نابودي است که زمینه هاي ترك ساکنین از فضاها و بافتهاي سنتی فراهم میشود ،همچنین سبب کاهش هویت و زندگی در محلات و شکل گیري آثار نامطلوب و ناموزون بصري و فرهنگی در این بافتها گردیده است.
شکلگیري و شکوفایی شهرهاي باشکوه و پویاي چون دزفول درکنار رودخانه دز ،سازوکارهاي همزیستی با شرایط سخت محیطی نشان از جاودانگی و مانایی اکولوژي منظر در بافتهاي کهن و در پی آن تداوم حیات در فضاهاي سنتی میباشد.
غفلت از پیوستگی که میان بافت و محیط اطراف آن بوده موجب بروز از بین رفتن غالب مؤلفه هاي فعالیتی ، کالبدي ، زیست محیطی ونهایتا انقطاع تداوم حیات در بافت سنتی دزفول شده است.لذا در این راستا کوشش خواهد شد تا با کشف رمز و راز بستر و محیط زیست (اکولوژي منظر) استراتژيهاي شهرسازي و با تأکید بر دیدگاه برنامه ریزي و کالبدي هویت و ارزش تاریخی و حیات مدنی بافت را ارتقاء بخشید.
توجه به این سئوال اصلی که چگونه اکولوژي منظر در طول تاریخ موجب تداوم حیات و مانایی فضاهاي سنتی شده است.و
رودخانه دز و عوامل طبیعی چه تاثیري بر پیدایش ، فضاهاي سنتی داشته اند مساله اساسی در این تحقیق می باشد.پژوهش حاضر سعی دارد تا با شناسایی منظر اکولوژیکی رودخانه دز و محیط اطراف آن در توسعه پایدار بافت سنتی دزفول با در نظر گرفتن پتانسیل هاي رودخانه در جهت پایداري بافت سنتی قدم بردارد. نظر به توسعه سریع در بافت سنتی و جدایی اکولوژیکی رودخانه وبافت در چند سال اخیر، توجه به ملاحظات اکولوژیکی و جلوگیري از تخریب بیش از حد طبیعت لبه رودخانه و بافت به منظور توسعه پایدار و تداوم حیات بافت سنتی ضرورت دارد. از آنجا که بدون توجه به شرایط زیست محیطی و اکولوژي منظر نمی توان به پایداري بافت سنتی رسید بنابراین ضرورت تعیین قابلیتهاي اکولوژي(منظر) متناسب با ویژگی هاي بافت سنتی دزفول جهت تداوم پایداري حیات در فضاها کاملاً مشهود است.
شکل شماره : (1) اکولوژي منظر رودخانه دز ، منبع نگارنده
-2پیشینه و مبانی نظري
اکولوژي منظراز جوان ترین شاخه هاي علم اکولوژي است که پس از جنگ جهانی دوم در اروپا توسعه یافت و به صورت یک علم مشخص مورد توجه قرار کرفته است. موضوع این علم مطالعه و بررسی مجموعه اي از اکوسیستم هاي به وجود آورنده یک منظر می باشد. به عبارت دیگر اثرات متقابل موجودات زنده با یکدیگر و با محیط.
2
اکولوژي منظر یک علم میان رشته اي است که به بررسی روابط متقابل بین الگوهاي مکانی و فرایندهاي اکولوژیکی می پردازد و یک پایه مهم براي مدیریت اکوسیستم و برنامه ریزي کاربري اراضی فراهم می کند.اکولوژي منظر یک شاخه جدید از اکولوژي مدرن است که با روابط داخلی بین انسان و منظرهاي باز و انسان ساز، سروکار دارد. اکولوژي منظر روشی است که به وسیله جغرافی دانان، اکولوژیست ها ، برنامه ریزان منظر، طراحان و مدیران به منظور ارتباط برقرار کردن بین سیستم هاي طبیعی، کشاورزي، انسانی و شهري مورد استفاده قرار می گیرد. (احمديندوشن،.(1386 دانش بوم شناختی مجموعه شناختهایی است که انسان درباره اثرات محیط و ارتباطات متقابل بین آنها بدست می اورد..
میتوان به شهر هم به عنوان مجموعهاي از اکوسیستمهاي اختلال یافته از دریچه علم اکولوژي منظر نگریست و ساختارها،عملکردها وفرآیندهاي مرتبط با شهر را با این دیدگاه بررسی نمود .عناصر منظر شامل بستر،لکه و دالان ها هستند.در اکولوژي منظر موضوعات اصلی ساختار،عملکرد و تغییر و تحولات آنها در طول زمان می باشد(خان سفید،.(147-156:88
آنچه علم اکولوژي منظر را نسبت به سایر علوم وابسته منحصربهفرد میسازد،تمرکز این علم بر روابط»افقی«یعنی روابط بین واحدهاي فضایی است.این موضوع تحلیلی است بر ساختار و مناسبات درونی اجزاي منظر شکل میگیرد ساختار در معناي زیست شناسانه خود به مفهوم همخوانی ارگانیک میان اجزا باز میگردد(خان سفید،.(147-156:88
به نظر می رسد بقاي انسان به عنوان یک گونه، به انطباق وي و منظر یعنی سکونتگاه ها، ساختمان ها، رودخانه ها، مزارع و جنگل ها با روشی نو و پایدار بستگی دارد و نیز به شکل دادن به زمینه ها به گونه اي که ارتباط با هوا، زمین، آب، زندگی و با یکدیگر مورد توجه قرار گرفته و کمک کند تا این ارتباطات را درك و احساس نماییم و بالاخره منظرهایی ایجاد شود که داراي عملکرد بوده، پایدار، بامعنی و هنرمندانه باشد .همه می توانند منظر را بیاموزند، بخوانند و آنچه را می خوانند بفهمند و شعور نویی را به زندگی در شهر، حومه و روستا ابراز دارند تا قدرت بیان منظر آن گونه که حیات ما وابسته به آن است پرورانده شود(اسپیرن،(34 :1384
شکل شماره : (2) شکلگیري بافت کهن بر مبناي بعد معنایی و ارتباط با پایداري دید و منظراکولوژي ،منبع نگارنده
- 3 واژه شناسی
ماندگاري : (Durability) ماندگار یعنی ماندنی، یعنی آنچه که بتواند باقی باشد و تداوم یابد .به قول کوین لینچ ماندگاري عبارت " است از میزان مقاومت عناصر یک شهر در مقابل فرسودگی و زوال و دارا بودن توانایی فعالیت طی دوره طولانی(پاکزاد:108 ،.(1379ساختار شهرهاي کهن، استعداد و قدرت حیات و زندگی را دارد و پدیده اي ماندگار است .ساکنان یک شهر به این فضاهاي ماندگار نیاز دارند تا به آنها تعلق داشته باشند ومعناي سکونتشان را از گذشته اي دیرین تا به امروز درك نمایند
جاودان : (Eternal ) مخفف جاویدان - همیشه، دائم، پایدار، پاینده(فرهنگ معین) .به نظر میرسد واژه ماندگاري بیشتر بر جنبه فیزیکی اثر و مقاومت کالبدي آن در مقابل فرسایش ناشی از گذشت زمان و عوامل مختلف دلالت دارد در حالیکه واژه جاویدان علاوه بر مانایی، سخن از نوعی حیات و اثر بخشی و جذابیت دارد .اگرچه کالبد بسیاري از آثار ماندگار معماري
3
همچنان باقی است؛ ولی از آنجا که حیات ندارند و براي مردم فرهنگ سازي و حیات بخشی نمیکنند، جاودانگی نداشته و در عین ماندگاري مرده اند. (نقره کار،31،(44-88
-4 رازجاودانگی و پایداري بافت هاي سنتی
پدیده هاي ماندگار در طول زمان می مانند و بار می گیرند و به بخشی از خاطرات جمعی تبدیل می شوند .به این ترتیب توجه به ماندگارها در طراحی فضا باعث افزایش حس تعلق به فضا میشود، در این حالت فضا از زمان دیگري غیر از زمان حال برخورداراست .ماندگاري، بیان نوعی تداوم تاریخی و به دنبال آن تداوم فرهنگی است .پدیده جاودان، یک پدیده تکامل یافته است و تمامیت دارد و چون توانسته است در طول زمان علیرغم همه تحولات پیرامون بماند، در تحلیلها و بررسی ها حکم مرجع را پیدا می کند ودر هر دوره از دیدگاههاي مختلف قابل بررسی و استناد می شود. (نقره کار:31،(44-1388
راز جاودانگی اکولوژي منظردربافتهاي تاریخی و پایداري این بافتها را باید در برخورد با شرایط زیست محیط و فرهنگی. و
همچنین شرایط پیرامون آن جستجو کرد . در واقعیت نمی توان معنا، کارکرد و کالبد یک پدیده را از هم تفکیک کرد، ماندگاري در هر سه آنها قابل بررسی است (پاکزاد:108،(1379 وجود ایدهاي خاص در بافت سنتی و استفاده از منظر اکولوژیکی در جهت زنده نگه داشتن بافت (ارتباط فرمی ، عملکردي و معنایی میان بافت و اکولوژي منظر و منحصر به فرد بودن اکوسیستم بین بافت و اکولوژي منظر)
توجه به منظر فرهنگی و مردمی (مردم محور) .
پاسخ عقلانی نیازهاي عام و فرا زمان و مکان انسان (کریستوفر الکساندر)
-1-4 تفکرات و فرهنگ(منظر فرهنگی)
تاکید ما برفرهنگ به این دلیل است که شهرها را دستاورد فرهنگی محسوب میکنیم . طبیعت بدون فرهنگ،مطلوب و زیبا نیست و فرهنگ بدون طبیعت نیز زیبا و شادي بخش نیست . هر جا که نارسایی فرهنگ انسانی و برنامه ریزي بی رویه اي که به توسعه هاي نازیبا منجر می شوند،مشاهده شود تضاد این دو را آشکار می سازند. منظر فرهنگی ترکیبی از کار انسان و طبیعت را ارایه می دهد. افزون بر این منظرهاي فرهنگی ،مکانهاي معیشت انسان ،هویتها و سامانههاي عقیدتی همه جهان هستند(.(ceccarelli and Rossler2003:5تعامل دو سویه بین فرهنگ بومی واکولوژي منظر از جمله بارزترین و ملموس ترین جلوه هاي فرهنگ بشري است که نمود آن در فضاهایی عینی و قابل ادراك در بافتهاي سنتی قابل مشاهده است. ارتباط اکولوژي منظر و فضاهاي بافت سنتی در شلگیري نظامِ زیرساختی ، فرهنگی و ذهنی اهالی بافت نقش اساسی دارد.
در اینجا ما هدف خاصی به اکولوژي منظر (فرم طبیعی زمین ،پوشش گیاهی الگو وفرم) بافت سنتی دزفول نگاه میکنیم لذت بردن از چشم اندازي طبیعی پیداکردن راهی از میان آن به منظور ایجاد مکانی براي زندگی پایدار یا ساختن شهري ماندگار را می توان هدف بازشناسی فرهنگی بافت دانست.فرهنگ تعییین می کند که کجا را نگاه کنیم،چگونه نگاه کنیم و به دنبال کدام ویژگی هاي فضایی ،فرایندي و الگویی اکولوژي منظر باشیم.
بافت سنتی دزفول در پی ایجاد مکان ها و اکولوژي منظر ي است که بتواند موجب پایداري و تداوم حیات خود باشد. و محل هاي مناسبی براي فرم ها و عناصر شاخص در نظر گرفته شود ، همچنانکه استفاده از منظر فرهنگی موجب شکلگیري و حیات بافت دزفول بر اساس ارتباط بین اکوسیستم هاي موجود طبیعی و فرهنگی بوده است .
4
شکل شماره : (3) منظر فرهنگی بافت و احترام به طبیعت و رودخانه ،منبع نگارنده
-2-4 منظرگاه اکولوژیکی رویکردي فرهنگی
بر اساس یک تمایل دیرین، انسان همواره از دیدن مناظر کلی از نقطه اي مشرف بر آن لذت می برد .حال اگر این نقطه تصویري کلی از یک اکوسیستم و منظر طبیعی باشد براي او معنا و مفهوم تداوم حیات را خواهد داشت.در گذشته، منظر شهرهاي سنتی (ایرانی- اسلامی) به نوعی برخواسته از فرهنگ و سنن کهن این مرز و بوم بوده و در راستاي ترویج اهداف و ایدولوژي خو د بوده است. بنابراین چشم اندازهاي موجود شهري به عنوان دید بصري ساختار قدرت، فرهنگ، اقتصاد و پتانسیل هاي طبیعی آن جامعه در طی زما نهاي متفاوت به شمار می رود مادام دیولافوا شهر دزفول را چنین توصیف می کند : شهر همانند آمفی تائتري در طول ساحل سراشیب رود قرار دارد و از دور
منظر سرور آوري نشان می دهد . خانه ها مانند عمارت چند طبقه در بالاي یکدیگر واقع شده اند.با قرار گرفتن درنقاط مشرف به رودخانه و بافت دزفول می توان تصویر کلی از بافت مشرف به رودخانه را دید که تداعی خاطرات ذهنی مشترك ساکنین میباشد.
شکل شماره : (4) قرار گیري بافت سنتی دزفول بر روي بستر کنگلومرایی ،ماخذ:امام اهوازي
-3-4 زیبایی اکولوژیکی
منظر تأثیر زیادي بر کیفیت زندگی دارد و نباید آن را به اقتصاد یا تصمیمات صرفاً حرفه اي واگذار کرد .زیرا بین الگو و فرایندهاي سازنده زمین، ادراك ما از آنها و پیوند دائمی با زیبایی ارتباط مستقیمی وجود دارد که جنبه هاي فیزیکی زمین را به جنبه هاي ادراکی منظر تبدیل می کند. (بل،(92:1382
بافت سنتی دزفول داراي ویژگی هاي طبیعی و اکولوژیکی منحصر به فردیست و نمونه کامل شهري که با درك و شناخت عمیق از زیبایی اکولوژیکی و فرهنگی شکل گرفته و همچنین در ان ارتباط بین عوامل طبیعی و بستر زمین در شکل گیري و جهت دادن به ارزشهایی زیبایی شناسی نقش اساسی دارد.دانش رو به تکامل اکولوژي منظر اهمیت الگوهاي سکونتگاهی را در طراحی منظر نشان می دهد.
5
شکل شماره :(5)ساختار زیبایی اکولوژیکی منظر رودخانه و بافت کهن ،ترکیب جانداران، بافت و گیاهان خودرو،ماخذ:نگارنده
سایمون بل چشم انداز وسیعی را مورد نظر قرار می دهد وي نقش الگوهاي اکولوژیک منظر ،زیبایی شناسی طبیعت و الگوهاي انسان ساخت را مورد آزمون قرار می دهد. همزیستی میان انسان و طبیعت درشهر ایرانی نیز به صورت آشکاري وجود داشته است. ساختههاي موجود در بافت سنتی با طبیعت همسو و هماهنگ بودهاند. یکی از مهم ترین و پررنگ ترین مؤلفه هایی که می تواند به درك و ایجاد زیبایی بین انسان و محیط بینجامد اکولوژیک است طبیعت نقش بسیار مهم و گسترده اي در شکل گیري زیبایی هایی فرهنگی ،اجتماعی و محیطی دارد .از طرف دیگر می تواند منبعی بسیار حیاتی براي بهره برداري و توسعه بافتهاي نقش اساسی داشته است .زیبایی اکولوژیک شالوده اي است که به یکپارچگی هویت منطقه اي می انجامد و بخش مهمی از زیبایی شناسی و تدوام حیات را شامل می شود.
-5 بافت سنتی دزفول و حیات پایدار
بافت قدیم دزفول را بافتی ارگانیکی تشکیل می دهد که در حاشیه رودخانه شکل گرفته است. ساختار و گسترش بافت سنتی دزفول شدیدا تحت تاثیر رودخانه دز بوده .جهت گیري هاي متفاوتی درفرم هاي خالص آن به چشم می خورد.که این ویژگی باعث شده مورفولوژي بافت از یکنواختی خارج شده و بیشترین بهره را از نیروهاي طبیعی رودخانه دریافت کنند. عملکرد بافت سنتی وشکلگیري آن متاثر از کریدورهاي رودخانه شهري و ارزش اکولوژیکی زمین می باشد. گرچه رودخانه دز به صورت عنصري واحد و مشخص به صورت خطی از درون بافت عبور کرده و عموماً تداعی کننده هویتی ثابت و مشخصی است، هنگام عبور از نقاط مختلف، شرایط متفاوتی را پذیرا می شود که آن رانیازمند برنامه ریزي و طراحی خاصی می نماید.
وجود رودخانه و امکان دسترسی آسان و وجود زمینهاي زراعی با خاك مرغوب براي کشاورزي که امکان رشد شهر و تداوم بقاي آن را در زمانهاي بعدي فراهم میآورده است، از دیگر مسائل موثردر پویایی و استمرار حیات شهر بودهاند. شیب طبیعی کنار رودخانه و امکان هدایت آبهاي سطحی در بافت به طرف آن، به عنوان یک کانال طبیعی در نحوه شکلگیري بافت قدیم شهر دزفول نقش مهمی داشته است. همچنین مساله مهم دیگري که در شکل گیري نوع ساختمان و فضاهاي داخلی شهر دزفول و تمایز نحوه ساخت خانههاي قدیمی آن با شهرهاي دیگر ایران موثر است ،جنس زمین می باشد. زمینی که بافت قدیمی شهر دزفول بر آن استقرار یافته است داراي بستر سخت کنگلومرایی میباشد(امام اهوازي،.(1382:31 این حالت ،امکان حفر کانالهاي هدایت آب و ایجاد شوادانها و شبلستانهایی(پورعلی:(1384:59 را در دل زمین براي پایداري شرایط زیست فراهم آورده است.
-1-5 فضاهاي سنتی و تداوم حیات
بافتهاي سنتی در هر شهر کانون و هسته اولیه و آغازین شهر و قلب تپنده و تاریخ آن محسوب می شوند.تداوم حیات در فضاهاي سنتی بیش از چندین دهه در این بافتها در جریان بوده و نیز می تو اند در جریان باشد به شرط آنکه با حفظ و احیاي روشمند و برنامه ریزي شهري بر پایه شناخت درست اکولوژیکی و پیوند میان طبیعت و بافت سنتی بتوان زندگی و تداوم
