بخشی از مقاله
چکیده
سکنی گزیدن با مفاهیم کیفی آن از شروط مقدماتی انسان بودن است. هنگامی که به واسطه مکان هویت مییابیم خود را پیشکش طریقی از هستی در جهان میکنیم. بدین ترتیب سکونت از ما و از امکنه ما خواسته هایی دارد. از ما ذهنی باز طلبیده و از مکانها می خواهد تا امکانات قابل ملاحظه اي را براي هویت بخشیدن ارائه نمایند. خانه یکی از بزرگترین هویت بخشها و قدرتهاي ترکیبکنندهي اندیشه، خاطره و رویاي آدمی است. گذشته، حال و آینده به خانه دینامیسمهاي گوناگون میبخشند که گهگاه بههم برخورد می کنند، درگیر می شوند و گاهی هم در زندگی محرك یکدیگرند. خانه پذیراي پیشامدهاست؛ پیشامدهایی پیدرپی و بیوقفه. بدون آن، آدمی موجودي خواهد بود جدامانده. و محیط آن، رفتارهاي مناسب در هر فضا را براي افراد تعیین میکند، جاي هر شخص را در آن فضا مشخص میسازد، باعث تداوم حافظه افراد شده و درنهایت، ارتباطات انسانی را آن در محیط توسعه میدهد. محیط مصنوع پیرامون ما با مردم ارتباط برقرار کرده و بر رفتارهاي آنها تأثیر میگذارد. بنابراین در نمونههاي مسکن، خانواده ها و افراد در فرديترین حالت تحت تأثیر معماري قرار میگیرند به این ترتیب در این پژوهش سعی بر این است به روش تحقیق کتابخانهاي به بررسی تأثیر عناصر کالبدي حیاط-باغ برانسان و رفتارهاي او در خانههاي صفوي و قاجار اصفهان بپردازیم که بررسی آن نشان میدهد معماران گذشته چگونه با هنر خود به بهترین شکل بر رفتار و هویت انسانها به نفع آنها تأثیرگذار بودهاند.
واژههاي کلیدي: حیاط، معماري انسانگرا، خانههاي اصفهان.
-1 مقدمه
اولین و پایدارترین تأثیراتی که یک انسان از محیط فیزیکی و فضاي فرهنگی زندگانی خود کسب میکند در خانه روي میدهد. خانه هر انسان مأمن اوست و این مقام امن عهدهدار تأمین دو رشته نیازهاي امنیتی انسان است: -1 نیاز هاي امنیت جسمی؛ -2 نیازهاي امنیت روحی و روانی . گرچه به طور طبیعی نیاز به سرپناه و بهرهمندي از یک مکان امن براي محافظت انسان در برابر عوارض طبیعی نظیر سرما و گرما و باد و باران و ...، اولین و مهم ترین علت سکونت انسان در یک مکان بوده است و دوران غارنشینی حیات بشر هم بر همین اساس توجیه میگردد، اما نمی توان و نباید کارکرد خانه را به همین رفع نیاز مادي منحصر ساخت. تأثیري که فضا و محیط سراي زیست انسان در شکلدهی به نگرشها و خلقیات و آرزوهاي او میگذارد به گونهاي است که بسیاري از مردمشناسان براي تمایز نهادن میان مراحل مختلف حیات فکري و فرهنگی انسان، از تفاوتهایی که میان زیستگاهها و نحوه ساخت و پرداخت مسکن و مأواي انسان وجود دارد، مدد میگیرند
از طرفی در خانه هاي تاریخی حیاط مرکزي، قلب خانه است و تنها یک فضاي خالی و تهی نیست؛ از طریق آن تمایز بین اتاق هاي مختلف خانه به خوبی قابل مشاهده است و وحدت فضایی در خانه به طور کامل برقرار میشود. تعبیر و تفسیر این فضاها صرفاً عملکردي، رفتارشناختی؛ اقلیمی و فنی نیست؛ بلکه بازتاب دهنده ي اعتقاداتی از دیدگاه جهانبینی اسلامی است و چون انسان ابتدا بر محیط تأثیر می گذارد و پس از ساخت آن از آن تأثیر میپذیرد، تحقیق و پژوهش راجع به چگونگی
تأثیرگذاري مهمترین فضا در گذشته یعنی حیاط از مهمترین محیط تأثیرگذار یعنی خانه بر انسان ضرورت مییابد.
-2 حیاط-باغ
در اصفهان بسته به اعتقادات، فرهنگ، وضعیت مالی مالکان و ابعاد زمین، تعداد حیاط ها متفاوت است. به گونه اي که خانههاي یهودیان اصفهان معمولاً داراي یک حیاط بودند و در خانه هاي ارامنه که حریمها نقش و اهمیت چندانی - مانند خانههاي مسلماناننداشت - در صورت وضعیت زیاد زمین معمولاً یک حیاط-باغ بزرگ وجود داشت و اندرونی و بیرونی معنایی نداشت و در صورت دو حیاطه شدن ، یکی از این حیاطها به عنوان حیاط خلوت به کار می رفت. در خانههاي مسلمانان بسته به وضعیت اجتماعی و مالی ساکنان تعداد حیاطها متفاوت بود به گونهاي که در برخی خانه هاي اعیانی حیاط هاي متعددي شامل اندرونی، بیرونی، خلوت، بهاربند، خدمه، و نارنجستان وجود داشتغالباً. خانه هاي مردم عادي تک حیاطه بود - قاسمی سیچانی، - 1386 و خانه ها حداقل داراي یک حیاط اصلی است که پیرامون آن اتاقهاي اندرونی قرار میگیرد
ابعاد حیاط خانه ها نیز مانند تعداد آن نسبت به ثروت صاحبخانه متفاوت بوده و شکل باغچه ها به مکان و ویژگی هاي حوض بستگی داشته است.
وجود حیاط مسطح و بزرگ، حوض آب و باغچه هاي پر از گل و درخت یکی از عناصر اصلی و متمایز کننده خانههاي اصفهان از شهرهاي دیگر، بوده است. به این جهت میتوان خانههاي این شهر را خانه-باغ نامید
اصفهان همچون بسیاري از دیگر شهرهاي ایران در اقلیمی گرم و خشک قرار گرفته است. رابطه اصلی بین انسان و طبیعت به وسیله حیاطهاي مرکزي خانه ها ایجاد میشده که معماران محلی معمولاً در آن باغچه ها را طراحی کرده اند. اتاق ها و فضاهاي زندگی پیرامون حیاط- باغ قرار می گرفت. این امر باعث می شد که ساکنان خانه، همیشه یک رابطه مستقیم با آب و گیاهان داشته باشند. معماران مسلمان اصفهان از این عناصر طبیعی به دو جهت استفاده میکردند: یکی براي خنک کردن و تصفیه هواي فضاهاي
داخلی خانه و دیگري به جهت اعتقادات دینی، زیرا حضور آب جاري و درختهاي سایهگستر یادآور بهشت تلقی میشد و آب، نمادي از آیینه بود .
چرا که یکی از آرزوهاي انسان ایرانی، رسیدن به بهشت است که از زمان صفویان تا دوره معاصر در مقیاس هاي مختلف در شهر اصفهان متجلی گردیده است و در معماري خانه هاي اصفهان از ایده بهشت بهره گرفته شده است که به دو صورت کلی میتوان به آن اشاره کرد که یکی همان طراحی حیاط خانهها به صورت حیاط-باغ و دیگري استفاده از تزئینات با مزمون بهشت میباشد
تمام فضاهاي خانه حول این حیاط شکل گرفتند که محل قرارگیري آن ها بسته به شرایط اقلیمی بود. اما آنچه نکته مهم است آن است که فضاهاي با اهمیت خانه در ضلع شمالی و پس از آن در ضلع جنوبی قرار میگرفت بنابراین در فضاي داخلی و حیاط مرکزي سرباز میانسرا » - حیاط هاي وسیع میانی« - فقیهی، بی تا - ، حیاط مرکزي - ، بهترین قسمت، بخش شمالی است براي ورود به میانسرا، پس از طی راههاي پیچ و خمدار ورودي، عمدتاً از گوشههاي جنوبی وارد آن می شوند - شکل - - 1 - ، به دو دلیلاولاً؛: در جبهه شمالی میانسرا، قسمت مرغوب ساختمان قرار دارد و ثانیاً وقتی از قسمت جنوب میانسرا وارد می شوند، نماي شمالی ساختمان را می بینند که نماي باارزشی است. البته گاهی نیز از قسمت ها و گوشههاي دیگر وارد میانسرا میشوند
در شکل دهی درونگرایی که خصوصیت مهم معماري ایران در اکثر بناهاست که البته در خانه ها بیشتر دنبال می شود حیاط نقش مهمی داشته است چرا که حیاط همواره معطوف به درون بود البته به لحاظ بعد دینی نیز درون گرایی - خلوت با خداي خود، اندیشه در کار خلقت - یکی از ویژگیهاي اصلی ایرانیانان مسلمان است خانواده در اطراف حیاط مرکزي مستقر می شود و در مرکز فضا، آبنما تجلی آسمان و مظهر پاکی و طهارت نمایان است حیاط بدون اشراف و درونگرا و بدون در است حیاطها از نظر احساس فضایی مثل یک اتاق سرباز عمل می کنند به نوعی مانند اتاقی بدون سقف و بدون در میباشد.
شکل - 1 - باغچهها به فرم چهارباغ و ورودبه حیاط-باغ از گوشهي جنوبی در قسمتی از پلان طبقهي همکف خانهي شیخ بهایی
