بخشی از مقاله
چکیده
معماری سازماندهی آگاهانه فضاست. این فرایند درمناطق وشهرهای مختلف ایران بسته به عوامل گوناگون باعث شکل گیری متنوعی ازفضاها می شود که فرهنگ یکی از عوامل مهم و موثر است. هر بنایی به عنوان جزئی از فرهنگ، وظیفه دارد که یک اندیشه ذهنی را از طریق فرم ، عینیت بخشد و این عینیت حامل پیامی تحت عنوان هویت مطرح می شود. معمار سنتی درجستجوی نظمی براسا س بهره وری از مواهب طبیعی و هماهنگ با نظم حاکم بر طبیعت بوده ، به دنبال آماده سازی مکانی است که هر آنچه از مواهب طبیعی است ، در محدوده زیست فراهم آورد؛ بدون آنکه خلوت زندگی به هم بخورد. درپاسخ به این خواست ، خصوصی ترین باغ درونی را می سازد و آن را با نام حیاط معرفی می کند.
حیاط خانه ایرانی جایگاهی تثبیت شده در میان عناصر و فضاهای معماری دارد. اولویت این عنصر به گونه ای است که در خانه ایرانی سازماندهی فضایی را تحت تاثیر قرار داده این فضای باز ، فضایی تعریف شده ، دارای حدود و ثغور مشخص است ، که غالبا با هندسه منظمی نضج یافته است یافته های تحقیق در مجموع دو زمینه تاثیرگذار بر شکل گیری حیاط را مشخص می کند : بستر محیطی -کالبدی و بستر فرهنگی - اجتماعی میباشد.
مقدمه
سازمان یابی خلاق فضا در معماری ایران در ارتباط متقابل با شیوه ی زندگی شکل گرفته است.استقرار فضاهای متنوع در درون شبکه ای آگاهانه و نامرئی متشکل از خصوصی ترین تا عمومی ترین فضاها امکان تحقق تجربه های گوناگون برای حضور آدمی را فراهم آورده است. هربنایی بعنوان جزئی از فرهنگ معماری است که یک اندیشه ذهنی را از طریق فرم ظاهری خود عینیت میبخشد.با پا گرفتن فرهنگ نظامی پیدا میشود که در صدد ایجاد تعادلی بین خواسته های فردی و خواسته های اجتماعی میباشد [1] معماری بعنوان یک پدیده اجتماعی از فرهنگ نشأت گرفته و برآن تأثیر میگذارد و آینه ای است از اندیشه های انسان در رابطه با فضا،زیباشناسی و فرهنگ،به همین سبب سبک معماری هر دوره انعکاسی از فرهنگ و هنر محسوب میشود.
به طور کلی برای انسان، اندیشه ایجاد مسکن و داشتن محیطی با طراوت و ترجیحا حفظ طبیعت بکر و دست نخورده ایده ای قدیمی و باستانی است. تقدیر چنین بود که انسان در اولین لحظه حیات خود در زیباترین مکان ممکن یعنی بهشت برین و بدیعترین بوستان خلقت و بر بستری از گیاه و گل چشم به جهان بگشاید. وانسان در تمام دوران میکوشد تا با استفاده از قدرت خلاق و ابتکار خویش و خاطره شیرین گذشته محیطی بوجود بیاورد که امنیت ،آسایش،زیبایی و کارایی را در یکجا داشته باشد. ساختار حیاط پاسخ مناسبی به زندگی مادی و معنوی مردمان این خاک فراهم آورده است وظیفه حیاط پر کردن شکاف میان دو دنیای خاکی و افلاکی به دو صورت طبیعی و نمادی است.
عوامل موثر بر شکل گیری حیاط
فضای زیستی در بناهای سکونتگاهی از دو نوع فضای محصور و مصنوع و فضای باز تشکیل شده است . در روند شکل گیری این فضای باز در یک تقسیم بندی جامع دو یستر کلی عامل اصلی بوده اند :
-1 بستر طبیعی ، محیطی و کالبدی
1-1 امنیت :
عصر نو سنگی ، دوره ایست که بشر از طبیعت جدا شده و دست به ساخت و تغییر محیط طبیعی خود زد و به تکنولوژی بر پا کردن یک چار دیواری با مصالح اولیه و مسقف کردن آن دست یافت . چاتال هویوک1 در آناتولی ترکیه به عنوان نخستین تلاش های بشر برای پی ریزی زندگی شهری دانسته اند [2] . در این سکونتگاه ها ساکنان یا کاملا در داخل بنا بودند یا در خارج آن و هیچ حد واسطی بین دو عرصه کاملا متمایز وجود نداشت . شهرهایی که برای مسائل امنیتی ، بافت ها را کاملا فشرده ساخته بودند ، تنها یک درب جدا کننده درون و بیرون بود . یعنی یک حفره در بام یا یک گشودگی در دیوار وجه تمایز دو زندگی و جهان بود .
با گذشت زمان به منظور برقراری ارتباط با محیط خارج و فضای باز بیرون در عین حفظ امنیت به چند بنای مجاور هم یک فضای باز با ابعاد نسبتا کوچک تخصیص داده شد، که دسترسی چند خانواده با گذر از فضاهایی به آن امکان پذیر بود. با تشکیل حکومت ها، افزایش جمعیت و فراگیری راه های دفع حملات ، تدابیری اتخاذ گردید که کل شهر با ساخت خندق، دیوار یا قلعه محافظت شود و امنیت تک تک خانه ها به صورت ایزوله کمتر مورد تاکید بود. لذا لزوم ایجاد فضایی که به عنوان عرصه بینابینی عمل می کرد، احساس شد فضایی به نام حیاط که ارتباط بصری و فیزیکی خارج را مسدود کند. این فضا هم منفذی برای تنفس بنا و بهره مندی از هوای مطلوب و هم روزنی برای دریافت نور و گرمای مطبوع به حساب می آمد، بعلاوه ساکنان آن محیطی امن و آرام برای انجام پاره ای از فعالیت های معیشتی و روزمره می یافتند .
2-1 اقلیم :
ایران با قرارگیری بر روی کمربند بیابانی1 دارای پهنه اقلیمی گرم و خشک است . با ورود اسلام به کشور نیز اقلیم بیابانی ایران خوشایند طبع گرم اعراب آمد ، و بیشتر در این نواحی شروع به ساخت بنا نمودند ، لذا غالب پیشرفتهای معماری کشور بعد از ورود اسلام در شهرهای گرم فلات مرکزی بوده است. یکی از دستاوردهای معماران در این اقلیم ایجاد حیاط مرکزی است به این صورت معماری به جای آنکه به مجادله ، تقابل و تضاد با طبیعت بپردازد، با همخوانی و سازش با آن شرایط آسایش را مهیا می کند . [3]
-2 بستر فرهنگی ، تاریخی و اجتماعی
1-2 محرمیت:
محرمیت یکی از اصول پنج گانه معماری ایران است. ایرانیان تمایل داشتند در فضای معیشتی خود به انجام آداب و فعالیت های زندگی خود پرداخته در عین آنکه از نظر مصون باشند. حیاط مرکزی محیطی امن و آرام برای انجام این امور فراهم آورده است. پوسته خارجی بنا که به عنوان حائلی بین دو حوزه درون و بیرون عمل می کند. کمترین ارتباط ملموس را با محیط خارج دارد.
2-2 درونگرایی:
ارزش نهادن به زندگی شخصی و حرمت آن بوده که به گونه ای معماری ایران را درون گرا ساخته است. معماران ایرانی اندام های ساختمان را در گرداگرد یک یا چند میانسرا شکل داده و ساختمان را از جهان بیرون جدا می کردند و تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند می داد. معماران حتی در ساختمان های برونگرا نظیر کوشک میان باغ ها نیز درونگرایی را پاس می داشته اند.[ 4 ]
3-2 حیاط ، فضایی در راستای پاسخ به فرهنگ :
معمار آفریننده یک تصویر کلی از فرهنگ یک اجتماع است . فرهنگ و اخلاق و روش زندگی اجتماعی هر قوم و جامعه تاثیر بسزایی در شکل ظاهری و فرم و روح معماری آن منطقه دارد. به عبارت دیگر براساس شیوه زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم هر منطقه نیاز به یک سری فضاها در محل سکونت - خانه - افراد به شدت احساس میشود و نحوه برقراری روابط بین فضاها و دوری و نزدیکی و یا مجاورت فضاها را فقط یک عامل تعیین می کند و آن چیزی نیست جز فرهنگ معیشتی و اجتماعی و ارزشهای اعتقادی آن قوم که در معماری آن ها ظهور می یابد. معمار سنتی درجستجوی نظمی براساس بهره وری از مواهب طبیعی و هماهنگ با نظم حاکم بر طبیعت بوده ، به دنبال آماده سازی مکانی است که هر آنچه از مواهب طبیعی است ،در محدوده زیست فراهم آورد؛ بدون آنکه خلوت زندگی به هم بخورد. در پاسخ به این خواست،خصوصی ترین باغ درونی را می سازد وآ ن را با نام حیاط معرفی می کند.
حیاط در فرهنگ دهخدا :
حیاط در لغت نامه دهخدا جمع حائط آمده است. حائط نیز به معنای دیوار و جدار آمده است. در کتاب مثنوی آمده: " دوستی ببرید زان مخلص تمام رو به حائط کرد تا برارد سلام " اما در باب حیاط آورده است: محوطه و هر جای دیوار بست و سرای و خانه و صحن خانه. در تداول فارسی فضایی وسیع و بی سقف که اتاقها در بر طرفی یا چند طرف آن بنا شده است.واژه دیگری مثل ساحت،صحن،میانسرا،صحن سرای نیز به همین معنی هستند.[ 5 ] از حیاط در خانه های ایرانی به شکلهای مختلف استفاده شده است.بعضی از این موارد به اختصار چنین است:
-1 حیاط بعنوان نشانه حریم تملک است
-2 حیاط ،وحدت دهنده چند عنصر خانه
-3 حیاط ارتباط دهنده چند فضا
-4 حیاط ،برای ایجاد محیطی سرسبز و با نشاط.
-5 حیاط،بعنوان یک هواکش مصنوعی برای رهگذر جریان بادهای مناسب.
-6 حیاط ،عنصری مهم در جهت سازماندهی فضاهای مختلف -7 حیاط ،بعنوان حریمی امن و آرام برای آسایش خانواده
شاید ابتدایی ترین نحوه ی کاربرد حیاط برای ایجاد نشانه ای از تملک باشد البته ایجاد حصار صرفا بوسیله دیوارهای بلند صورت نگرفته است. در مناطقی مثل دشت گیلان،با احداث پرسین هایی از دیرکهای چوبی و شاخه های درختان این حریم را مشخص کرده اند.بعضی قبایل کوچ نشین ،حریم سیاه چادرهای خود را با دیوار کوتاه سنگی معین میکنند. خانه بیشتر آبادی های ایران بخصوص مناطق روستایی،متشکل از عناصری چون مسکن ،انبار،طویله و چیزهایی از این قبیل است . این عنصر یا در طرح کل مسکن کنجانده شده و بطور مثال طبقه زیرزمین یا طبقه همکف به انبار ،طویله ،اطاق کار اختصاص داده شده و یا در یک محوطه باز قرار گرفته اند.در این حالت حیاط، با ایجاد یک حصار در دور این عناصر آنها را در بر میگیرد.
حیاط افزون بر ایجاد وحدت بین عناصر نوعی ارتباط پیمایشی بین آنها ایجاد میکند.این ارتباط یا از ورودی ساختمان به مقصد دیگر فضاهای پراکنده مثل انبار ،آغل و غیره صورت میگیرد و یا با استقرار محوطه اصلی تابستانی و زمستانی در جبهه های مختلف ارتباط دهنده بخش های اصلی خانه میباشد ایجاد یک فضای سبز و خرم با حوض آب در شکل های مختلف آن و استفاده از حیاط بعنوان منظری زیبا برای ساکنان داخل اتاقها یا فضاهایی چون تالار و صفه و نشیمن گاهی برای عصرها و غروب تفتیده مناطق گرم و کویری،از دیگر موارد حیاط میباشد حیاط در شهر،عبور دهنده جریان هوای مطبوع به فضاهای مختلف بوده و در حین اینکه سازماندهی فضاهای مختلف را درکنار خود برعهده داشته است.
سازماندهی فضاهای مختلف با توجه به عوامل موثر در آن یکی از با اهمیت ترین عملکردهای حیاط در طراحی خانه بوده است.عامل موثر دیگر در سازماندگی،ایجاد حریم امن و آرام برای آسایش خانواده بوده است که خانه های حیاط دار درونگرا یا با ایجاد فضایی در گوشه ای از حیاط و خارج از محیط خصوصی خانواده و با ساختن حیاطی دیگر به نام بیرونی به این هدف دست یافته اند. حیاط خانه های یزد نمود کامل درونگرایی است.
در یزد حیاط ،محیطی کاملا متفاوت با فضای بیرون است. در این باغ کوچک ،ساکنان با کاشتن درختان و گلهای زیبا مانوس با طبیعت یزد،همراه با حوض کشیده ،محیطی دلپذیر را بوجود اورده اند. افزون بر این،حیاط عنصر مهم سازماندهی فضاهای گوناگون در فصول مختلف میباشد . نقش ارتباطی حرکت حیاط از ویژگی های دیگر آن است. با توجه به این مطالب وسعت کلی خانه وفضاهای مورد نیاز ،ابعاد حیاط نیز تغییر میکرده است [6]
حیاط عنصر حیات خانه ایرانی :
عناصر اصلی که در حیاط خانه های ایرانی یافت میشود به شرح زیر است:
الف-احترام به حریم خانه و محصوریت
ب-قاب آسمان
پ-گستره دید منظری ت-حوض و نوع گیاه و گونه های کاشت
ث- مرکزیت و وحدت وجود - مکان معنوی - ج-نسبت مساحتی فضاهای باز و بسته و استفاده از فضاهای نیمه باز
-1 وقتی در حیاط خانه ایرانی می ایستیم،عنصر غریبه ای در آسمان آن مشاهده نمیشود حتی بام های همسایه .برای حیاط حرمت قائل بوده اند و حریم آن ،چه در زمین و چه در آسمان رعایت شده است. این همان امنیت بصری است .
-2 در نگاهی به جزئیات معماری در ارتفاع خط آسمان بنا درمیابیم که معمار در قاب کردن آسمان نهایت دقت و تبحر را بکار برده است قاب با خطوط موازی و توأم با تزئینات و تنوع مصالح این قاب بندی در ایوانها هم مشاهده میشود که دید به حیاط را بوسیله ستونها و فواصل منظم ریتم دارشان تقسیم بندی نموده است.
-3 در چهار فصل سال ،دید به دو طرف حیاط تأمین میشده درست مانند کوشک ها و نظر به اطراف کوشک های باغ ایرانی که عناصر تنها و دارای ظرافت نفوذ دید به اطراف بوده اند مانند تخت جمشید که در بلندی واقع شده و وسعت دید را به اطراف،در اختیار ناظر قرار میدهد.
-4 حوض آب در مرکز حیاط هندسی و ترکیب حوض آب و باغچه و توجه به اینکه انواع گیاهان و گلها درحضور آب و در کنار آب زندگی میابند و تأثیر روحی و روانی دیدن آب و گیاه در کنار هم موجب آرامش میشود.که ایجاد فضای مشرف به منظر برای ایجاد دید بهتر و نشستن و لذت بردن از این ترکیب بندی مد نظر بوده است. [7]
نقش آب در حیاط خانه ایرانی :
آب به عنوان یک عنصر طبیعی ، نقش فوق العاده ای در حیاط دارد. آب واسطه ای است که فرآیندهای حیات در آن به وقوع می پیوندد. در تعالیم اسلامی، آب نماد پاکی و مبارکی ، نماد بهشت و عامل تذکر معرفی شده است و در قرآن ، بهشت به صورت باغی که در زیر آن جویبارهایی از آب در جریان است، توصیف شده و تاکید بر مرکزیت آب در حیاط موجودات دارد . به طور کلی در شکل گیری معماری ایران، چگونگی تماس با آب و بهره گیری از معانی معنوی مطرح بوده و حیاط به عنوان مرکز و قلب خانه و مکان مناسبی برای ارتباط با عناصر طبیعی و از جمله آب است .
