بخشی از مقاله
چکیده
موعظه جنبه بازدارندگی دارد و از روشهای عام و مؤثر تربیت در کلام االله است. که این روش در دیوان خاقانی و نظامی نیز به عنوان یک روش تربیتی استفاده شده است. این مقاله ابتدا به بررسی ارکان و روش وعظ در قرآن کریم پرداخته سپس دیوان خاقانی و نظامی را با توجه به روشهای وعظ در قرآن مورد بررسی قرار داده است و نقاط اشتراک آنها را ذکر کرده است.
موعظه در قرآن کریم به سه رکن اساسی تقسیم شده - وعظ - محتوای وعظ - ، واعظ، مخاطب - که هر یک ازاین ارکان شیوهها و شرایط مختلف دارند، از جمله ویژگیهای واعظ، شرایط و آمادگی مخاطب وعظ، گستردگی محتوای موعظه و شرایط آن نسبت به مخاطب، شیوه بیان موعظه و نوع مخاطب.
لذا در این پژوهش ضمن بررسی جنبههای ادبی و کاربرد زیبایی شناسی ابیات خاقانی و نظامی، میزان تأثیر پذیری این دو شاعر در ارکان وعظ را از کلام االله مورد بررسی قرار دادهایم و به این مسئله دست یافتیم که خاقانی و نظامی بیشترین تأثیر پذیری را در اشعار خود از قرآن کریم داشتهاند و بیشتر ارکان مؤعظه در دیوان آنها با کلام خدا شباهت دارد.
مقدمه :
یکی از روشهای مهم تربیت و سازندگی انسان روش موعظه و نصیحت است که کاربردی عام و فراگیر داردو درقرآن کریم به آن تصریح شده است. از آنجا که این روش با عواطف انسان سروکار دارد و به قلب رقّت و نرمی میبخشد مهم واقع شده است. این روش در مورد هر انسانی میتواند به کار رود و در اهمیت آن همین بس که خداوند خود به وعظ و موعظه پرداخته است
شعر فارسی در طول ادوار مختلف همواره تحت تأثیر ادبیات غنی اسلامی و در راس آن، قرآن بوده است و در پژوهشهای مختلف به این مورد پرداخته شده است. خاقانی و نظامی نیز از جمله شاعرانی بودهاند که تحت تاثیر قرآن کریم قرارگرفتهاند و در مورد این تأثیر پذیری گفته-های بسیاری وجود دارد اما این دو شاعر در روش وعظ و نصیحت در آثار خود بهخصوص قطعات و آثار مرتبط خواسته یا ناخواسته بسیاری به شیوه و روش کلام االله نزدیک شدهاند که پیش از این سخنی در این مورد گفته نشده است.
حوزه تأثیر موعظه در قرآن کریم بسیار گسترده است و طبق پژوهشهای انجام شده و تفاسیر مختلف از قرآن خداوند برای موعظه سه رکن اساسی قرار داده است - وعظ، واعظ، مخاطب - که هرکدام از این ارکان شرایط و ویژگیهای خاص خود را دارند که در ادامه پژوهش به طور مفصل به آن خواهیم پرداخت.
در این پژوهش به دو سوال پاسخ خواهیم داد :
- اول موعظه از دیدگاه خداوند چه ابعاد و شیوههایی دارد؟
- دوم کدام یک از این شیوهها و روشهای پند پذیری و پندگویی قرآن در آثار و افکار نظامی و خاقانی وجود داشته است؟
در این مقاله ابتدا موعظه و عناصرآن به عنوان یک روش تربیتی و ابعاد مختلف این روش در قرآن ذکر شده و بعد ضمن بررسی جنبههای ادبی و زیبایی شناسی ابیات خاقانی و نظامی موعظه و اقسام و عناصر آن،شرایط واعظ و شرایط وعظ و شنونده وعظ مورد بررسی قرار گرفته است سپس به تطبیق عناصر مواعظ خاقانی و نظامی با عناصر مواعظ قرآنی پرداختیم.
موعظه
موعظه از ریشه "وعظ" به معنای پند و اندرز، دعوت به بندگی و خشوع و نهی از زشتی و گناه همراه با ترساندن از فرجام بدیهاست.
واژه مرتبط و نزدیک آن "نصیحت" از ریشه نصح است به معنای پندو اندرز مشفقانه است که به انگیزه اصلاح و تربیت با نیّت خیرخواهانه انجام شود.
موعظه هم در معنای اسمی و هم در معنای مصدری به کار میرود. در معنای موعظه لغت شناسان به معنای واحدی نرسیدند. محمدرضا قائمی در پژوهش خود به این نتیجه رسیده است که - موعظه خود حداقل دو ویژگی دارد الف: جنبه بازدارندگی دارد. ب: این بازدارندگی از راه ترساندن است به همین دلیل دلها را نرم و چشمها را گریان میکند
موعظه چیزی است که دلهای سخت را نرم و چشمان خشک را گریان و اعمال زشت را اصلاح میکند. - جرجانی،بی تا: - 104 علامه طباطبایی نیز به این موضوع اشاره داردکه - موعظه بیانی است که سبب نرمی نفس، رقت قلب و اصلاح حال فرد میشود.
با توجه به مطالب فوق برخلاف روش حکمت که از بعد عقلی و ادراکی با مردم سخن می-گوید موعظه با عواطف انسان سر و کار دارد و به قلب رقت و نرمی میبخشد بنابراین حوزه تاثیر آن عام و گسترده است.
در فرآیند موعظه سه رکن اساسی یعنی : واعظ، محتوی، پیام - وعظ - و مخاطب وجود دارد که هر یک اهمیت خاصی دارند که بدون رعایت شرایط هر یک ازین ارکان موعظه مفید و مؤثر نخواهد بود پس تحقق موعظه در گرو تحقق این ارکان و شرایط آنهاست که به بررسی آن در ادامه میپردازیم.
موعظه در قرآن
با عنایت به آیات قرآن کریم، موعظه را میتوان به عنوان یکی از روشهای تربیتی مؤثر نام برد که به توصیه خداوند پیامبران الهی در تبلیغ و هدایت خود از آن فراوان بهره بردهاند. درآیات متعددّی بر موعظه بودن قرآن کریم تصریح شده است:
با توجه به این آیه - آل عمران. - 138 - قرآن به عنوان یک کتاب موعظه و واعظ معرفی شده است. مفسران نیز موعظه را به همان معنای لغوی اخذ کرده نوشتهاند - موعظه بیان آن چیزهایی است
که حذر کردن از آنها لازم و رغبت در آنها واجب است و انسان را به صلاح و درستی دعوت کند و از فساد و بدبختی باز دارد. موعظه در قرآن - .مزمل - 19 - به معنای پند و اندرز آمده است.
همان طور که در قسمت قبل ذکر شد در موعظه و اندرز بیشتر بر جنبه عاطفی تاکید میشود
که با تحریک احساسات و عواطف دینی و انسانی میتوان انسانها را به طرف حق دعوت کرد از این رو، روش مناسبی برای تربیت دینی و رشد فضایل اخلاقی و دعوت به خداست. در قرآن کریم نیز موعظه به عنوان سخنی است که بر قلب نرمی و رقت میبخشد و عواطف را تحریک میکند - یونس - 57 - موعظه در معنای قرآنی خود عبارت است: ازفراخوانی و برانگیختن مخاطب نسبت به اطاعت
خداوند و برحذر داشتن او از گناه و معصیت و دلدادگی به دنیا از طریق انذار و ترساندن او از عواقب سوء رفتار، گناه، معصیت و عذاب دردناک اخروی و نیز بشارت دادن و امیدوار کردن او به نعمتها و پاداش الهی در دنیا و آخرت در برابر اطاعت و فرمانبرداری از دستورات خداوند
