بخشی از مقاله
چکیده
آرزوی تحقق جامعه ای ایده آل در تلفیق مفاهیم معنوی و مادی، صورت های بیانی مختلفی در قالب تفکرها و تمدن های مختلف داشته است. از افلاطون یونانی در کتاب جمهوری، تا عصر اوج درخشش تمدن اسلامی با مدینه فاضله فارابی و یوتوپیا تامس مور و بسیاری از اندیشمندان دیگر در دوران جدید، همگی کوشیده اند به توصیف آرمانی شهری ایده آل یا همان آرمانشهر مطلوبشان بپردازند. هدف این مقاله بررسی تاثیر آرای اندیشمندان اسلامی بر شکل گیری ساختار شهر و معماری قرون میانه اسلامی می باشد.
در این مقاله شاخصه ها و شئون جامعه آرمانی از منظر متفکران اسلامی چون فارابی و اخوان الصفا بازخوانی شده و تاثیر این آرا در ساختارهای صنفی معماران و صنعتگران، شهر و معماری قرون میانه اسلامی بررسی می شود. روش این تحقیق به صورت توصیف و تحلیل با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای می باشد. یافته های این تحقیق نشان می-دهد که فارابی علاوه بر توجه ویژه بر سلسله مراتب افراد و نظام اصناف در مدینه فاضله، اشاراتی بر ساختار شهر و معماری جامعه آرمانی خود بر اساس نظام موجود در عالم و بدن انسان داشته است.
-1 مقدمه
در طول تاریخ بسیاری از متفکران برحسب مواضع سیاسی، مذهبی، ایدئولوژیکی و فرهنگی عصر خود به ارائه مدلی از جامعه آرمانی، بر اساس اهداف و مصالح جامعه خود می پردازند. از افلاطون یونانی در کتاب جمهوری، تا عصر اوج درخشش تمدن اسلامی با مدینه فاضله فارابی و یوتوپیا تامس مور و بسیاری از اندیشمندان دیگر در دوران جدید، همگی کوشیده اند به توصیف آرمانی شهری ایده آل یا همان آرمانشهر مطلوبشان بپردازند.
از قرن دوم هجری به این سو، مفهومی به نام »مدینه فاضله« وارد سنت فکری مسلمانان شده و چنین اصطلاحی در بین اندیشمندان رواج پیدا کرده است. اندیشه مدینه فاضله، به مفهوم مدینه خیالی دست نیافتنی منظور نیست، بلکه این اجتماع دارای یک بنیان فکری اساسی به ویژه در آرای فارابی و اخوان الصفا است و آن این است که انسان ها کمال خود را در سعادت جست و جو می کنند - فریدونی، 1380، . - 165 به طور کلی قرون نخستین اسلامی به ویژه از سده دوم به بعد، شاهد یکی از دوره های رونق شهرنشینی است. به نظر می رسد در این دوران نهادهای علمی رشد و گسترش دهنده ی علوم عقلی نقش به سزایی داشتند. در این دوران، شهرنشینی توسعه جدی یافت و اداره شهرها نیازمند نظامی از سلسله مراتب شهری شد
با توجه به اینکه ماهیت مدینه فاضله این است که امکانات نیل به سعادت در آن مهیاست، در نتیجه مدینه فاضله، اجتماعی است که افراد آن سعادت را می شناسند و در اموری که آنها را به این غرض و غایت برساند تعاون دارند. پس مدینه فاضله به خودی خود غایت نیست، بلکه وسیله نیل به سعادت است
انسان نیز با سرشتی اجتماعی همواره سعادت و کمال را جستجو می کند، از این رو نیازمند بستری مطلوب برای نیل به اهداف عالیه خود می باشد. همچنین باید توجه داشت که پرداختن به جامعه مطلوب بخشی از تاریخ اندیشه است و بدون تصور وضعی مطلوب، اصلاح وضع موجود عملی کورکورانه است - اصیل، 1381، . - 19 بنابراین با روشن شدن معیارهای یک جامعه آرمانی می توان زمینه های تحقق آن را فراهم نمود.
به طور کلی می توان نقش فارابی را در جهان اسلام، به سان مجموعه ای از تاثیر افلاطون و ارسطو در جهان دانست. فارابی ایده زتدگی مدنی، به عنوان تنها راه تحقق فعلیت و کمال انسانی را از یونانیان می پذیرد و آموزه حکومت حکیم در مدینه ای آرمانی را از افلاطون اخذ می کند و با برگرفت مفاهیمی از الهیات و مباحث مربوط به عقل از مکتب نوافلاطونی، دست به معماری مدینه ای فاضل می زند که غایت آن با مفاهیمی از سعادت ارسطویی قرین است.
حال در این تحقیق با این سوال مواجهیم که جامعه آرمانی متفکرانی همچون فارابی و اخوان الصفا و مدلی که آنها برای مدینه فاضله قائلند چه میزان در شکل گیری جوامع تاثیرگذار بوده است؟ آیا این تاثیرپذیری در ساختار شهرها و معماری نیز قابل توجه است؟ با این اوصاف آشنایی با نظریات فارابی و همچنین اخوان الصفا به عنوان نظریه پردازان شهری به اهمیت مطالعات فلسفی در علوم انسانی و به ویژه مسائل مرتبط به جامعه اشاره می کند. در این پژوهش ابتدا به بررسی جامعه مدنی و ضرورت زندگی اجتماعی انسان پرداخته می شود و سپس با شناخت مدینه فاضله و نظام سلسله مراتبی موجود در آن می توان به ساختار مدینه فاضله و همچنین ساختار اصناف در مدینه دست یافت تا با استفاده از این مفاهیم به میزان تاثیرگذاری آنها در ساختار شهر و معماری پی برد.
-2 ساختار اجتماعات مدنی در اندیشه متفکران اسلامی
به گفته فارابی انسان از جمله انواع جانورانی است که به طور مطلق نه به حوائج اولیه و ضروری زندگی خود می رسد و نه به حالات برتر و افضل؛ مگر از راه زیست گروهی و اجتماع گروه های بسیار در جایگاه و مکان واحد و پیوستگی به یکدیگر - فارابی، 1358، . - 136 بنابراین انسان به طور فطری، باید در جامعه زندگی کند. در واقع انسان هم در قوام وجودی و هم در نیل به کمالات محتاج به زندگی اجتماعی است و چنان است که نیل به فضیلت و کمالات، مقدم بر زندگی مادی می باشد - همان، . - 45 بر اساس بینش اخوان الصفا نیز حیات اجتماعی انسان ها بر اساس ضرورت طبیعی شکل گرفته و غرض از اجتماع انسانی رفع حوایج افراد انسانی به کمک یکدیگر است
هر جامعه ای پس از شکل گیری هدف خاصی را دنبال می کند. فارابی بر خلاف افلاطون، به جای عدالت، سعادت را هدف غایی اجتماع مدنی خود می گیرد، سعادتی که از بسیاری جهات، بر مفهوم سعادت ارسطویی، منطبق است - ناظرزاده کرمانی،1376، . - 127 و همچنین معتقد است اگر نیاز فطری و دلیل عقلانی برای بقا و کمال، موجب پیدایش اجتماع مدنی انسان شده، عاملی که متضمن تداوم حیات و قوام این اجتماع می گردد، اصل تعاون است. به عبارت دیگر، تعاون برای بقای جامعه مدنی و بقای جامعه مدنی برای بقاء و کمال انسان است
فارابی جماعات را از نظر کمی به کامل و ناکامل تقسیم بندی می کند و منظور از جماعات کامل، جماعاتی است که قادر به رفع حوایج خود میباشند. بنابراین انواع جمعیت های انسانی بر سه گونه است:
1. جماعت و جمعیت بزرگ و عظمی
2. جماعت و جمعیت میانه و وسطی
3. جماعت و جمعیت کوچک و صغری
جمعیت بزرگ به آن جمعیتی گفته می شود که بر اساس یاری و تعاون به یکدیگر، از امت های بسیاری به وجود آمده باشد. جماعت وسطی و میان حال به یک امت گفته می شود. جماعت کوچک و صغری تنها مردم یک شهر را می گویند. این سه جماعت را جماعت کامله گویند - فارابی، 1358، . - 136 جماعات غیرکامل مانند "منزل" و "کوی" و "قریه" که قادر به رفع حوایج خود نیستند اجتماع کامل به حساب نمی آیند. بنابراین کوچکترین اجتماعی که در آن نیل به سعادت امکان دارد مدینه است. اما کمال مطلوب فارابی آن است که مدینه های بسیار با هم ارتباط و انتظام پیدا کنند و به تعاون بپردازند، زیرا در این صورت می توانند به هدف اصلی که عبارت از سعادت است برسند
شکل:1 انواع اجتماعات در دیدگاه فارابی - ترسیم: نگارندگان - .
همچنین به عقیده فارابی و سایر هم مسلکانش جامعه به منزله پیکر یک انسان است و همچنانکه افراد انسان دارای روح - صورت - و دارای بدنی - ماده - هستند جامعه نیز دارای روانی است و علاوه بر آن دارای بدنی است. روح جامعه حاصل ترکیب مابین عواطف و افکار افرادی است که مشترک با هم کار می کنند و مجموعا یک فعالیت روانی را تشکیل می دهند تا روان اجتماع سالم بماند. بدن جامعه نیز یک نیروی طبیعی بزرگ است که از ترکیب مابین نیروهای بدنی افراد حاصل می شود تا از مجموع فعالیت های فردی و صنفی یک فعالیت بدنی مشترک را بوجود آورند تا بدن اجتماع سالم بماند
-3 مدل نظری و سلسله مراتب مدینه فاضله
مدینه و شهر گاهی بایسته و ضروری و گاهی آرمانی است، شهر بایسته همان است که همه پاره های آن با یکدیگر همکاری و همیاری دارند، تا تنها به ضرورتی که سازمان بخش زندگی آدمی و نگهداری آن است دست یازند، ولی آرمانشهر همان است که مردمان آن برای دست یازیدن به برترین چیزهایی که هستی آدمی و سازمان زندگی و نگهداری او را موجب است، با یکدیگر همکاری و همیاری دارند - فارابی، 1382، . - 32 به طور کلی در تشریح مدل مدینه فاضله ابتدا توجه به نوع نگاه اندیشمندان به عالم و همچنین انسان به عنوان مهم ترین جزء آن مورد بررسی قرار می گیرد . اما آنچه پیش از همه باید مورد توجه واقع شود، شباهت نظام موجود در عالم و بدن انسان با مدینه ای است که در ذهن متفکر نقش میبندد
