بخشی از مقاله
چکیده
تمدّن اسلامی از ظهور آن تاکنون شاهد الگوهای متعدد و متنوّع حکومتداری بوده است؛ همین امر سبب شکلگیری ادبیاتی غنی حول مسائلی چون سیاست، قدرت، حکومت و دولت در میان اندیشمندان مسلمان شده است. در این میان، رویکردهای نظری متنوعی در تأمل حول این مسائل بوجود آمده است. محمد بن زکریای رازی اگرچه در بسیاری از حوزههای معرفتی به اندیشیدن اشتغال داشته است اما بیشترین توجّهات به وی ناشی از آراء مربوط به علوم طبیعی و پزشکی اوست و در زوایای دیگر اندیشمندیاش ناشناخته مانده است. بررسی و تحقیق در رفتار سیاست مداران بخشی از تأملات نظری رازی بوده است و شاید بتوان آن را نوعی از سیاستشناسی دانست که ما در این مقاله درصدد بررسی یکی از مسائل مهم در اندیشه سیاسی یعنی قدرت و کنشهای معطوف به آن در نزد رازی خواهیم بود.
سئوال اصلی آن است که »تحلیل رازی از خصوصیات روانشناختی حاکمان به چه نحوی صورتبندی شده است؟« و پاسخ ابتدایی به این سئوال حاکی از آن است که رازی اقتدار حاکم را در رعایت برخی شاخصههای روانی-سیاسی از سوی او در مواجهه با زیردستان پیجویی نموده است. روش تحقیق ما کیفی است که در گردآوری دادهها از روش اسنادی و در تجزیه و تحلیل آنها نیز روش تحلیل محتوا مورد استفاده قرار خواهد گرفت. مهمترین متنی که مورد تحلیل ما قرار میگیرد مقالهای از وی با عنوان » « است که در آن به نشانههای پیشرفت و تحول در قدرت حاکم یک جامعه مورد تأمل رازی قرار گرفته است.
کلیدواژهها: روانشناسی سیاسی، دولت، حاکم، ریاست فاضله، محمد بن زکریای رازی
مقدّمه
نقش برجسته مسلمین ایرانی و فضای معرفتی -فرهنگی حاکم بر ایران قرون چهارم و پنجم هجری که موسوم به دوران طلایی تمدّن اسلام است، تأمل در آن دوره را ضروری مینماید. دورهای که جریانها و رویکردهای متنوع فکری در جامعه اسلامی حیات داشته و با پویایی اندیشه خود سببرونق تمدّنی جامعه نیز شده بودند. پویایی مذکور به معنای نبود مواجهات علمی و معرفتی نیست، بلکه مراد از پویایی اندیشه در آن دوران،همزیستی معرفتیِ مسالمت آمیز در جامعه است. حضور چشمگیر و جهتده نقل وحیانی به مثابه منبعی معرفتی و کاربرد حداکثری عقلانیت جمعی در سایه عقل برهانی در شکلگیری چنین فضایی مؤثر واقع شده است.
برخی از جریانها در استناد به نقل و تأویل آن و تقلیل همه راهحلهای معرفتی بدان افراط نموده و برخی نیز در طریقیت عقل در کسب معرفت راه افراط پیمودند که ناشی از این اندیشهورزیهای مسلمین، جلوههای آفاقی و انفسینظیریبی در تمدّن اسلامی گشوده شد و تاکنون تمدّن انسانی برخوان این سفره متنعم هستند.محمد بن زکریای رازی 313 -251 - ه.ق؛ 925-865م - به عنوان یکی از برجستهترین نمایندگان جریان دوم یعنی رویکردی که به اتخاذ محک عقل و برهان برای ارزیابی و داوری علوم روزگار خود معروف است، تنها راه مقبول کسب معرفت الهی، طبیعی و انسانی را پیمودن روش عقلی و برهانی میدانست. یعنی برای عقل، برخلاف ظاهرگرایانِ نقلمحور، نقشی فرادینی و به نوعی تنها ابزار ارزیابی انسانی برای معرفت تلقی مینمود. از مهمترین خصیصههای علمی او که از قضا وی را محل مجادلاتی فراوان کرد، روح انتقادی و استدلالی او است که منجر به شکلگیری بنیانی معرفتشناختی برای او شد که »هیچ اعتقاد، معرفت یا تصوری را نمیپذیرفت مگر آنکه برایش از لحاظ عقلی ثابت شده باشد.
« این مسأله سبب شده است که زکریای رازی از مجموع آثارش که نزدیک به 130 اثر ذکر شده است2، 15 اثر را با هدف تأمل در »سبب« یاعلّت«» برخی مسائل نامگذاری کند.3 و برخی را نیز در نقد و بررسی آراء عصر خود متمرکز کند.4اتخاذ چنین رویکرد علمی از سوی رازی و حضور قدرتمند جریانهای متنوع اندیشهورز در میان اجتماع آن روز، همچون استیلای شیخ الرئیس در علوم مختلف، انتقادات دعاه اسماعیلی از قبیل ناصرخسرو قبادیانی و ابوحاتم رازی و بعضی از متکلمین اهل سنت مانند ابن حزم ظاهری با شخصیت فردی، اجتماعی و علمی زکریای رازی، منجر به آن شد که تاکنون زوایای مختلف اندیشه رازی واکاویده نشود و متأثر از برداشتهای معاصرین او، تنها برخی از مجالات اندیشه او مورد تأملات ثانویه قرار گیرد.
چارچوب مفهومی پژوهش
روانشناسی سیاسی
مسئله اصلی پژوهش حاضر، روانشناسی سیاسی قدرت در اندیشه زکریای رازی است. این مهم، ما را بر آن میدارد که منظور خود را از روانشناسی سیاسی قابل انطباق بر اندیشه این متفکر کلاسیک اسلامی روشن نماییم. الگوی روانشناختی رهبران در روانشناسی سیاسی راهنمای ما در تأمل بر اندیشه رازی خواهد بود. ترسیم تصویر درستی از ویژگیهای شخصیتی انسان به عنوان کنشگر سیاسی به طور عام و رهبران یک جامعه به طور خاص ارائه بحثی نظری را ضروری مینماید.فهم بنیانهای روانشناختی رفتارهای سیاسی درکی متفاوت و بسیار پیچیدهتر از کنش سیاسی برای ما فراهم میسازد. روانشناسی سیاسی میدانی جدید در علوم سیاسی و روانشناسی است که ما را در توضیح بسیاری از جنبههای رفتار سیاسی توانا میسازد.5
اساساً روانشناسی سیاسی ادغام دو رشته روان شناسی و علوم سیاسی را بازنمایی میکند، منطق کنش نخبگان حاکم در تعامل با جوامعشان از چشم اندازهای روانشناختی، یکی از حوزههایی است که در روانشناسی سیاسی مورد بررسی قرار میگیرد.6 از رهگذر تأمل در چنین مسائلی، رویکردهای پوزیتویستی به وضع قوانین عمومی رفتار که به توضیح و پیش بینی رویدادهایی که در موقعیتهای گوناگونی کمک میکند نائل میشوند و رویکردهای تفسیری نیز به فهم کنشورزی سیاسی شخصیتمحور نزدیک میگردند.مجموعهای از نظریهها و پژوهشها درباره شخصیت براساس بررسی متغیرهای خصوصیات شخصی، انگیزهها و سبکشناختی فرد و نحوه شکلگیری سبکهای تصمیمگیری، تعاملات بین فردی، و مدیریت شخصیت مطرح شدهاند. خصوصیات، مشخصات شخصیتی هستند که در طول زمان و در شرایط گوناگون ثابتاند7خصوصیات زمینههای فکر کردن، حس کردن یا اقدام بر اساس الگوی خاصی را در مقابل مردم و وقایع و موقعیتها فراهم میسازد.
نظریههای خصوصیات در روانشناسی با کار آلپورت8 مطرح شد. یکی از یافتههای آلپورت، نقش درک انگیزش به عنوان محرک رفتار انسان بود. از نظر آلپورت انگیزش در ناهشیار پنهان نشده یا از تجربه کودکی استنتاج نشده است، بلکه از طریق فرایندهای شناختی هوشیارانه مورد توجه قرار میگیرد. در بین نظریههای شخصیت و خصوصیات شخصی، آثاری بسیاری در روانشناسی سیاسی در مورد رهبری و سبکهای مدیریتی رهبران سیاسی وحود که چارچوبهای بسیار متفاوتی در آنها به کار رفته است. پژوهشهای خصوصیت محور بر خصوصیات فرد و تأثیر آن بر رفتارسیاسی تأکید میکند ما در این پژوهش درصدد بررسی نظرگاه رازی درباب شخصیت فردی است که عیهدا رهبریِ سیاسی و اجتماعی دارد.
محمدبن زکریای رازی
در شرح زندگانی این فیلسوف ایرانی آمده است که »نامش محمد و پدرش زکریا است که جمیع مورخین وی را محمدبن زکریای رازی گفتهاند و فقط ابوریحان بیرونی9 در مقدمه رسالهای که برای فهرست کتب رازی تدوین نموده او را بدین طریق نام برده است: ابوبکر محمد بن زکریا بن یحیی الرازیاروپائیان« وی را عموماً رازس - Rhasès - میگویند و در کتب خود چنین مینویسند: - Rhasès médecin arabe - زیرا جمیع تألیفات وی به زبان عربی بوده است.10 تولد وی در ری به سال 251 هجری روی داده است 11 او به اوصاف و عناوین مختلفی چون جالینوس عرب12، فیلسوف عرب13، طبیب مارستانی14، طبیب مسلمانان15، علامه در علم اوائل16 خوانده شده است. رازی برای کسب علوم
