بخشی از مقاله
چکیده
توجه مستمرّ به مقوله »توحید«، »وحدت« در آثار همه ادبای دیده میشود. کمتر دفتر شعر و ادبی است که با توحیدیهای زیبا یا نعت باریتعالی، آغاز نشده باشد. آنچه مطمح نظر است؛ بررسی جایگاه توحید در عرفان اسلامی با تکیه بر آرای سنایی غزنوی است. توحید بنیان مباحث عرفانی است. قلمرو پژوهش حاضر حدیقه الحقیقه و دیوان سنایی غزنوی است. توجه به واژه وحدت ، توحید و واکاوی و موشکافی در باره آن، باب های دریافتی بسیاری را برای پژوهشگران میگشاید.
بر این اساس، ابیاتی که درباره وحدت سروده شده در قلمرو پژوهش مذکور، استخراج گردید و با توجه به شروح و دیگر ابیات سنایی و کتابهای عرفانی تحلیلهای لازم اجرا شد. سنایی وحدت را عالم یکرنگی می داند. در آن عالم همه در یکدیگر غرقند. وحدت عالمی است نامتناهی، سلوک در آن ادامه دارد و پایان ناپذیر است. در عالم وحدت،آخرین حدّ نزدیک شدن مخلوق به خالق، جایگاه انسان کامل؛ حضرت محمد - ص - است.
باقی اولیا و انبیا ریزهخور خوان رسول خدا هستند و از فیوضات ایشان بهره میگیرند. سنایی غزنوی راههای دستیابی به وحدت را تجرید، تفرید و یاری گرفتن از عقل معرفی کرده است. عقل در لسان عرفا معانی مختلف دارد؛ گاه، رساننده به پشت در الهی است و یا وجود مبارک رسول االله - ص - است و گاه از آن »عقیله« یاد میکنند. عقلی که عقیله و راهبند است؛ در دامان شریعت تربیت نشده است. عقلی که سالک را که تا پشت درگاهِ وحدت رساند، عقل متکحل نشده به نور معرفت است . گاهی نیز، عقل به معنای اولین مخلوق، وجود حضرت رسول االله انسان کامل و تجلی االله درخلق است.
مقدمه
توحید مهمترین واژه در شاکله بینشی هر فرد استخدا. هویّت مخلوق و بدون او، مخلوق نیستی مطلق است. براین اساس، نه فقط در عرفان بلکه برای همه انسانها این واژه حسّاس و سرنوشتساز است. »توحید لطیفهای که سنگ بنا و بنیان نهتنها تصوف؛ بلکه، همه مذاهب است - «ایزوتسو، » . - 877 :8731ریشه توحید وحّد«» است و »وحدت« از آن مشتق میشود به معنای انفراد است؛ از این رو، »واحد « به چیزی اطلاق میشود که جزء ندارد« - راغباصفهانی، . - 558 :8711 با توجه به همین معنا، توحید؛ یعنی تنها قرار دادن یک چیز - الزبیدی، :8695 ج . - 861/5 در مباحث خداشناسی، توحید به معنای یکتاپرستی، یگانگی خدا، تنها و بدون شریک بودن خدا است. توحید از اصول مشترک همه مذاهب الهی است.
تمامی آنچه در طیف وسیعی از آموزه های قرآنی در زمینه یکتاپرستی آمده، در سطح وسیعی در روایات و احادیث اسلامی نیز بسط یافته است که در متون عرفانی نیز، بازتاب یافته است: »بسیاری از نشانههای توحیدی و وحدانی را در برخی از آثار سدههای نخست میتوان بازیافت« - میرسلیم، :8731 ذیل توحید - . توحید تجربه دینی ژرف و جهتدهنده همه ابعاد زندگی انسان است. در سایه توحید، نوع سلوک سالک، نحوه ایجاد کثرات و مسئله »انسان کامل « تبیین میگردد. از اینرو پژوهش های این چنینی ضروری است.
شرح چنین تجربه عمیقی چون هر تجربه دینی از آن رو که اقناعی و باطنی است، مشکل است. هرتوصیفی که از آرای عارف بهدست دهیم کاملا نظری و احتمالا نارسا خواهد بود. در این پژوهش، آرای سنایی درباره توحید با تکیه برآثار او مورد بررسی قرارخواهدگرفت. بنا داریم براساس بینش سنایی تجربه وحدت و توحید را تا آنجا که مقدور است، تبییننماییم. هدف از پژوهش فوق رسیدن به پاسخهایی برای پرسشهای زیر است:
-1 سنایی از مقولهی »وحدت« چه تعریف و برداشتی داشتهاست؟
-2 سنایی چه راههای سلوکی را به منظور رسیدن به وحدت توصیه میکند؟ -3 انسان کامل در تبیین بینش وحدانی سنایی چه جایگاهی دارد؟ درباره توحید و وحدت پژوهش های بسیاری صورت گرفته است؛ اما بررسی بینش توحیدی سنایی تاکنون کا رنشده است. در پی به پارهای از پژوهشها اشاره میکنیم.
- مقالهای با عنوان »سیر مسأله توحید در عالم اسلام تا قرن هفتم هجری«، عثمان اسماعیل یحیی و علیرضا ذکاوتی قراگوزلو در سال 8791 در شمارههای 89 و 83 مجله معارف چاپ کرده اند. پژوهشگران در مقاله خود به نتایج ذیل دست یافتهاند: در حالی که توحید نزد معتزلیان یک مشکل فکری و اخلاقی بود و نزد سلفیان یک مشکل دینی و اجتماعی، در نظر صوفیان پیش از هر چیز یک مشکل روحی بود مربوط به آزادسازی ضمیر انسان از همه قیود مادی و روانی .توحید در پرتو آزمایش صوفیانه یک امتحان سخت و دشواراندیشه وحدانیّت است توأم با اشک، اندوه و درد. توحید یعنی ادراک ذوقی - چشیدن - مفهوموحدانیّت و دریافت کامل آن هم در ژرفای وجود شخص و هم در همه موجوداتی که او را احاطه کرده است. هدف صوفی و تنها هدف او عبارت است از پیدا کردن راه نجات و پیمودن آن به سختیو راه نجات همان وحدت و وحدانیّت است، وحدت خالق و مخلوق است.«
- پایاننامه برای اخذ درجه کارشناسی ارشد با گرایش ادیان و عرفان، با عنوان »توحید از دیدگاه عزیز نسفی«، به راهنمایی عزیزاالله افشار کردمانی. پژوهشگر فریبا نجفیکیا که در سال 8761 در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی دفاع نموده است. ما حصل پژوهش ایشان تبیین آراء و تفکرات عارف و متکلم قرن هفتم عزیزالدین نسفی است. از منظر نسفی؛ توحید به معنای یکی کردن و یکی شمردن است و همچنین معتقد است شناخت خدا از طریق ذات امکانپذیر نیست، و از طریق وجه میتوان به خدا رسید. که در آثارش به ادله و نظرات اهل شریعت، اهل حکمت و اهل وحدت نظر دارد که بیشتر توجه او به نظرات اهل وحدت است.«
- پایاننامهای با عنوان »وحدت و کثرت در آثار عطار نیشابوری و جامی« که پژوهشگر الهام احمدی در رشته ادیان و عرفان به راهنمایی دکتر عبدالرضا مظاهری در سال 8761 در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی دفاع نموده است. پژوهشگر در این رساله به مباحث » وحدت، کثرت، کثرت در وحدت، تجلی، ظهور و ... « پرداخته است.« به زعم نگارنده، جمع آرا عطار و جامی نوعی تناقض علمی است؛ زیرا جامی تحت تاثیر آرای ابن عربی است و عطار خود نظریهپرداز و اندیشمند مستقل و بزرگ عرفان است که سلوک و خطی و مشی خاص خود را دارد.
روش تحقیق
روش پژوهش بر اساس شیوه کتابخانهای و سندکاوی های بوده است. بر همین اساس ، آثار سنایی غزنوی - دیوان و حدیقه الحقیقه - را مورد مداقه قراردادهایم. با غور و کاوش در شواهد توحیدی متون عرفانی مذکور، توحید در سه منظر ارزیابیمیگردد. ابتدا توحید و نگاه به خالق تدوینمیشود، سپس، مخلوق و ایجاد کثرات نشاندادهمیشود و سرانجام سلوک سالک و رسیدن به معرفت و توحید واقعی که هدف خلقت است، تبیینمیگردد. شیوه انجام کار، در ابتدا آنست که چهارچوب های اصلی بحث را مشخص نمودهایم؛ آن چهارچوبها همان گونه که در ابتدا، بیان کردیم بر اساس سه محور کلیدی: وحدت، سلوک و رابطه حق با خلق بنیان نهاده شده اند، آنگاه بر اساس محورهای کلیدی پژوهش ؛ یعنی : وحدت، سلوک و رابطه حق با خلق، به پاسخ های سوالات پژوهش پرداختهایم.
