بخشی از مقاله
چکیده
وضعیت اکولوژیکی و اقلیمی کشورمان ایران به گونهای رقم خورده است که فرسایشهای آبی و بادی را در کشور تشدید نموده است. علاوه بر شرایط اقلیمی و اکولوژیکی که خود از اهمیت شایان توجهی برخوردار می باشد، بهرهبرداری بی رویه و خارج از استعداد اراضی و سایر عوامل تشدیدکننده فرسایش که از آنها تحت عنوان عوامل انسانی یاد میشود؛ باعث تشدید بیش از پیش فرسایش خاک در کشور شده استفرسایش. خاک عمدتاً در کشور به دو صورت یا توسط دو عامل آب و باد ایجاد می شود. فرسایش آبی در اراضی بالادست و فرسایش بادی در اراضی دشتی مناطق خشک، نیمه خشک و حتی خشک نیمه مرطوب رخ می دهد که از آن می توان به عنوان یکی از عوامل بسیار مهم بیابانزایی یاد نمود.
این نوع بیابانزایی که ناشی از فعالیتهای بشری است از آن تحت عنوان بیابانزایی انسانی نام برده میشود. در مورد اهمیت کانون های بحرانی فرسایش بادی لازم به توضیح است که جابجایی ماسه ها همیشه دردسرزا بوده و به تاسیسات و راه های ارتباطی و اراضی کشاورزی حاشیه این کانونها آسیب میرساند که در این تحقیق به بررسی جابجایی ها و اهمیت تثبیت آنها پرداخته شده است.
نتایج بدست امده در این تحقیق نشان از جهت بادهای غالب و فرساینده با قطاع غرب تا جنوب غرب در منطقه می باشد. عمده ترین زمانهای وزش این بادها از اواسط شهریور تا اواخر آبان میباشد که وزش این بادهای فرساینده باعث ایجاد مشکلات عدیده ای برای ساکنان این منطقه و وارد آمدن خسارتهای زیادی به منابع زیستی و اقتصادی آنها قبل از انجام عملیات اصلاح و احیاء در منطقه شده است. بررسیهای و مطالعات انجام شده به کمک GIS نشان داد مساحت منطقه برداشت11297 هکتار و شدت برداشت متوسط، مساحت منطقه رسوبگذاری 201 هکتار و شدت رسوب گذاری نیمه فعال میباشد.
مقدمه
شناخت نقاط برداشت یا منشاء تپه های ماسه ای مهمترین و اصولی ترین راه مبارزه با فرسایش بادی میباشد. با شناسائی این مناطق می توان عملیات کنترل و مبارزه را از مناطق اخیر شروع نمود. متاسفانه عدم موفقیت کامل ارگانهای اجرایی در مبارزه با فرسایش بادی و تثبیت ماسه های متحرک در کشور ناشی از نبود شناخت کامل از مراحل انجام فرسایش بادی و بخصوص عدم شناخت مناطق برداشت و حمل ذرات ماسه ای است. با عنایت به موارد فوق هر چند دستگاههای اجرایی ذیربط تلاش صادقانه و درخور توجهی نشان میدهند ولی مشکل طوفانهای ماسهای و فرسایش بادی همچنان باقی است. این امر تا حد بسیار زیادی ناشی از عدم شناخت منشاء رسوبات بادی و شیوه های نادرست مبارزه و کنترل آن است.
مطالعات انجام شده در مناطق بیابانی ایران نشان می دهد که بهترین مرحله مبارزه با فرسایش بادی که خود از سه مرحله برداشت، حمل و رسوبگذاری تشکیل شده است، مبارزه در مرحله برداشت می باشد و فقط در مواقع ضروری و فوری میتوان عملیات کنترل فرسایش بادی را در دو منطقه دیگر انجام داد. در مقیاس جهانی، اهمیت و خطر فرسایش بادی کمتر از فرسایش ابی است، ولی گاهی ابعاد و عظمت آن از فرسایش آبی بیشتر است
فرسایش بادی در محیطهای خشک و نیمه خشک دارای شدت اثر بیشتری بوده و با قدرت زیادتری منجر به تخریب اراضی میگردد. قابل ذکر است که در ایجاد فرسایش بادی و تخریب حاصل از آن عوامل چندی از جمله شدت و مدت وزش باد، ویزگیهای فیزیکی و شیمیایی خاک، توپوگرافی منطقه و وضعیت پوشش گیاهی دخالت دارند که کلیه آنها درارتباط با هم بوده و تواما منجر به افزایش یا کاهش شدت فرسایش بادی در یک منطقه میگردند
نتایج بدست امده در این تحقیق نشان از جهت بادهای غالب و فرساینده با قطاع غرب تا جنوب غرب در منطقه میباشد. عمدهترین زمانهای وزش این بادها از اواسط شهریور تا اواخر آبان می باشد که وزش این بادهای فرساینده باعث ایجاد مشکلات عدیده ای برای ساکنان این منطقه و وارد آمدن خسارتهای زیادی به منابع زیستی و اقتصادی آنها قبل از انجام عملیات اصلاح و احیاء در منطقه شده است.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه بخش شمالی کویر میقان را شامل شده و با مختصات ً35َ12ْ34تا ً30َ19ْ34 عرض و ً15َ41ْ49تا ً00َ53ْ49 طول شرقی است. کویر میقان اراک با مساحتی بالغ بر 50 هزار هکتار و با مساحت آبگیری بالغ بر 12 هزار هکتار در 20 کیلومتری شمال شهر اراک مرکز استان واقع است و حوضه آبخیز بسته میقان به وسعت 5440 کیلومتر مربع میباشد ارتفاعات بیش از 3000 متر در حوضه اثرات رطوبتی خود را بر جای میگذارد.فرسایش بادی در مناطق با بارندگی کمتر از 150 میلیمتر از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.
اسیدیته خاک - pH - بین 8/1 تا 8/6 و هدایت الکتریکی آن بین 18/4 تا 71/1 میلی موس بر سانتیمتر و درصد سدیم - Ecp - بین 28/6 تا 90/1 است و به طور کلی تمام وسعت خاکهای تالاب را خاکهای شور و قلیایی در بر گرفته و از مهمترین فاکتورهایی که در شوری تأثیرگذار است، می توان درصد املاح موجود در خاک و عمق سفره آب زیرزمینی را نام برد.
در مطالعات شناسائی منشاء رسوبات بادی در منطقه مزبور از روش منشاء یابی تپه های ماسه ای در ایران که یک روش جامع و کاربردی در تعیین بررسی منشاء رسوبات بادی می باشد استفاده به عمل آمده است. در این روش اغلب عوامل موثر در شناسائی نقاط برداشت در نظر گرفته شده و عدم وجود اطلاعات یکی از عوامل موثر بدلیل تعداد عوامل در نظر گرفته شده در تعیین منشاء رسوبات و همچنین در صحت آنها مشکلی ایجاد نخواهد کرد. بعلاوه استفاده از عوامل گوناگون موثر در تعیین منشاء رسوبات باعث کنترل یکدیگر شده و صحت و دقت نتایج حاصل شده را افزایش می دهد
از نتایج و ویژگیهای بسیار مهم این روش، روند منظم و گام به گام آن است که باعث کاهش هزینه و سهولت انجام تحقق در زمینه منشاء یابی تپههای ماسهای میگردد. روش منشاء یابی تپههای ماسه ای در ایران که در این تحقیق بکار گرفته شده است دارای دو مرحله جهتیابی و مکانیابی مناطق برداشت میباشد :
جهت یابی مناطق برداشت :تعیین قطاع یا جهت اصلی نقاط برداشت نسبت به تپه های ماسه ای هدف اصلی این مرحله از تحقیق است در این مرحله با جمع آوری و استفاده از اطلاعات و تجارب ساکنین منطقه بعنوان بانک اطلاعاتی غنی برای شناسائی جهت، مدت و فراوانی طوفانهای ماسهای، مقایسه عکسهای هوایی و تصاویر ماهوارهای در دورههای زمانی مختلف و جهت گسترش تپه های ماسه ای، بررسی و مطالعه مورفولوژی عمومی و واحد تپههای ماسهای و تعیین درجه رسوبگذاری و در آخر آنالیز و مطالعه بادهای منطقه در ارتباط با شناسایی بادهای فرساینده، زمینه برای شروع مرحله بعد یا مکانیابی مناطق برداشت فراهم می گردد. در زیر به تشریح مراحل مختلف جهت یابی مناطق برداشت در منطقه مورد مطالعه پرداخته می شود
-1: بررسی و مقایسه عکسهای هوایی وتصاویر ماهوارهای مربوط به دورههای زمانی مختلف در بررسی و مطالعات مربوط به بررسی جابجایی رسوبات درکانون بحرانی فرسایش بادی کویر میقان اراک از عکسهای هوایی سال 1345 و تصاویر ماهواره ای سال 2002 میلادی بمنظور بررسی چگونگی توسعه و گسترش تپه ها و پهنه های ماسهای منطقه طرح بهره گرفته شده است.
اختصاصی و مهاجری - 1375 - روشی را جهت طبقه بندی نوع و شدت بیابانزایی اراضی در ایران منتشر نمودند. در این روش سعی شده است تا غالب عوامل موثر در بیابانی شدن اراضی بصورت گام به گام مورد بررسی قرار گرفته و با رعایت اثرات متقابل آنها، امکان ارزیابینسبتاً دقیق و در عین حال آسان برای محققان و کارشناسان فراهم گردد. توسعه تپه های ماسه ای محدوده منطقه طرح در حوالی روستای داودآباد نشان از توسعه آن در جهت شرق تا شمال شرقی دارد که حاکی از جهت بادهای غالب و فرساینده غرب تا جنوب غربی می باشد.
بررسی های انجام شده بر روی عکسهای هوایی و مقایسه آن با تصاویر ماهواره ای سال 2002 میلادی توسعه و گسترش تپههای ماسهای منطقه در جهت شرق تا شمال شرق میباشد که تقریباً مقابل بادهای غالب منطقه است بنابراین بررسی های انجام شده درخصوص توسعه مجموعه تپه های ماسه ای منطقه طرح نتیجه گیری از آنها در تعیین جهت بادهای غالب و فرساینده منطقه حکایت از بادهای غالب و فرساینده غرب تا جنوب غربی دارد.
-2بررسی مرفولوژی عمومیو واحد تپههای ماسهای منطقه طرح اجرایی کانون بحرانی فرسایش بادی کویر میقان یکی دیگر از روشهای تعیین جهت برداشت تپه های ماسه ای منطقه که در روش منشاء یابی تپه های ماسه ای در ایران - اختصاصی- احمدی - مدنظر قرار گرفته است.
-3 بررسی مورفولوژی و سایر عناصر ماسه ای تجمع یافته در پای بوته ها و درختان و درختچه ها و سایر موانع طبیعی و غیر طبیعی در منطقه می باشد. بررسی های انجام شده در منطقه مورد بررسی نشان می دهد که مجموعه تپه های ماسه ای منطقه از جمله مجموعه تپه های ماسه ای جدید و فعال ایران هستند که شکل گیری آنها مربوط به فعالیتهای گسترده کشاورزی و دخالتهای بی رویه انسان امروزی و دستبرد در محیط طبیعی منطقه می باشد.
تپه های ماسهای منطقه مورد مطالعه عمدتاً کوتاه بوده و کمتر از 2 متر ارتفاع دارند ولی در برخی از نقاط تپه های ماسه ای با ارتفاع بیش از دو متر نیز قابل رؤیت میباشد. تپههای فوق از فعالیت و جابجایی نسبتاً بالایی برخوردار هستند. از عمدهترین مرفولوژیهای تپههای ماسهای منطقه میتوان به بوکلید بارخانی، بارخان ناقص - سپری - ، بارخان نامتقارن همراه با نبکاهای قره داغ و شور اشاره نمود که حکایت از یک نوع باد غالب و انحراف کم آن به سمت دیگر - بارخان نامتقارن - دارد که جهت غرب تا جنوب غربی را بعنوان باد غالب و فرساینده تائید مینماید.
-4 مطالعه رژیم باد و شناسائی بادهای فرساینده و موثر در تشکیل تپه های ماسه ای یکی دیگر از پارامترهای مدنظر برای تعیین جهت حرکت ماسه های روان یا قطاع برداشت در هر منطقه بکارگیری و مطالعه رژیم باد و شناسائی سایر بادهای فرساینده و موثر در تشکیل تپه های ماسه ای با استفاده از آمار و اطلاعات هواشناسی و بخصوص بادسنجی در آن منطقه می باشد.
با کسب اطلاعات فوقالذکر و انطباق آنها با سایر اطلاعات سه گانه ذکر شده در قبل - تکمیل پرسشنامههای مردمی، بررسی و مقایسه عکسهای هوایی و تصاویر ماهواره ای و بررسی مورفولوژی عمومی تپه های ماسه ای - تا حد بسیار زیاد و در واقع با اطمینان کامل می توان نسبت به جهت بادهای غالب و فرساینده و قطاع برداشت و حرکت ماسه های روان اظهار نظر نمود. به منظور مطالعه رژیم باد و شناسائی سایر بادهای فرساینده و موثر در تشکیل تپه های ماسه ای از ایستگاه و آمارهای آن استفاده بعمل آمده است.
با توجه به گلباد ایستگاه سینوپتیک اراک - آمار 40 ساله - و همچنین بررسیهای میدانی و تکمیل پرسشنامههای منطقه مورد مطالعه، بادهای غرب و جنوب غربی از بیشترین فراوانی برخوردار می باشند. جمع بندی حاصل از بررسی و مطالعه مرحله اول شناسائی منشاء رسوبات بادی منطقه مطالعاتی یعنی جهت یابی مناطق برداشت با استفاده از عوامل چهارگانه بکار گرفته شده در مدل شامل جمع آوری اطلاعات محلی با استفاده از تکمیل پرسشنامه های مردمی و صحبت با اهالی ساکن در منطقه، مقایسه چگونگی توسعه ارگهای منطقه با استفاده از مقایسه بین تصاویر ماهواره ای و عکس های هوایی و نقشه های توپوگرافی در دو مقطع زمانی، بررسی و مطالعه مرفولوژی تپههای ماسهای و سایر عناصر ماسهای منطقه و بررسی آمار ایستگاههای هواشناسی منطقه و تجزیه و تحلیل آنها
