بخشی از مقاله
بررسی تاثیر ژئوتوریسم درباززنده سازی پارک ملی کویر
چکیده
پارک ملی کویر پس از دریاچه ارومیه بزرگترین پارک ملی کشور محسوب شده و نمونه بارزی از اکوسیستم های خشک و بیابانی را به تصویر می کشد این پارک درشمال دریاچه نمک دراستان های سمنان تهران و قم واقع شده و توسط اداره کل حفاظت محیط زیست استان سمنان مدیریت می شود درسالهای اخیر این موضوع مطرح بوده است که باتوجه به کاهش 90درصدی گونه های زیستی مهم پارک ملی کویر ادامه وضعیت آن به عنوان یک پارک ملی موضوعیت نداشته و شاید مناسبترباشد که این پارک منحل شده و امکانات حفاظتی موجود درآن صرف حفاظت بهتر یکی دیگر از پارک های ملی کشور شود اما وجود عناصر خاص ژئومرفیک همانند گنبدهای نمکی اشکال انحلالی اهکهایکرستی برخان ها سیف ها تپه های شنی و - بیانگر قابلیت بالای این پارک درتوسعه ژئوتوریسم و جلب گردشگران دوستدار طبیعت و پژوهشگران می باشد براین اساس پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی تحلیلی و با بررسی منابع اسنادی ملی و بین المللی به بررسی راهکارهای توسعه ژئوتوریسم درپارک ملی کویر به عنوان مهمترین هدف حفاظتی و مدیریتی پرداخته است.
مقدمه
گردشگري به عنوان يکي از بزرگ ترين و پرطرفدارترين فعاليت هاي تجاري جهان در سالهاي اخير رويکرد گسترده اي به موضوع طبيعت گردي يافته است . اکوتوريسم يا طبيعت گردي با اهداف ماهوي آن يعني حفاظت از محيط زيست ، التزام به جوامع محلي و احترام به ويژگيهاي فرهنگي جامعه ميزبان از جمله گزينه هاي برنامه ريزي است که داراي بيشترين سازگاري با مفهوم توسعه پايدار مي باشد(فنل ،٢٨:١٣٨٥). يکي از شاخه هاي توريسم که شباهت بسياري با اکوتوريسم دارد، ژئوتوريسم است که از ترکيب واژه هاي ژئو (زمين ) و توريسم (گردشگري) پديد آمده است . ژئوتوريسم نيازمند بهره گيري از علوم زمين ، به ويژه جغرافياي طبيعي ، زمين شناسي ، ژئوفيزيک و ساير علوم طبيعي است . حفظ محيط زيست و چشم اندازهاي آن، عدم تغيير و خودداري از دخالت انسان در بر هم زدن چهره زمين از اهداف اصلي ژئوتوريسم است (رحيم پور،١٠:١٣٨٦). بنابراين ژئوتوريسم ، علم بررسي و بهره گيري از اشکال مورفولوژيک ناشي از فرايندهاي بيروني زمين در جهت توسعه گردشگري است . اين فرايندها باعث به وجود آمدن اشکال مختلف خشکي با چشم اندازهاي گوناگون مي شود که شرايط زيستي و آب و هوايي محيط هاي مختلف سبب دگرگوني آنها شده و جاذبه هاي جديدي را خلق مي کند(شايان،٢٢١:١٣٨٥). در ايران عوامل مختلف زمين شناسي و جغرافيايي ، وجود اقليم هاي متفاوت، تسلط و حاکميت خشکي ، ورود جريان هاي مختلف هوا از جهات گوناگون به کشور و عامل شيب و جهات ناهمواري ها، همگي موجب پيدايش چشم اندازهاي جغرافيايي منحصر به فردي شده که در صورت استفاده مطلوب، ارائه امکانات و خدمات رفاهي در کنار تبليغات مناسب ، مي تواند در برنامه ريزي توسعه ملي توريسم نقش محوري يابد و در جهت گسترش گردشگري پايدار و برقراري توازن و تعادل اقتصادي مناطق مختلف استفاده گردد. لذا با توجه به اهميت اين شاخه از صنعت گردشگري، تدوين طرح هاي جديد براي جذب گردشگران طبيعت گرد از نيازهاي اصلي اين صنعت به شمار مي رود؛ کما اينکه ژئوتوريسم در ايران از مزيت نسبي افزون تري نسبت به ديگر شاخه هاي توريسم برخوردار است . توريسم تاريخي ، با آنکه تا کنون به طور غالب نقش محوري در صنعت توريسم ايران داشته و داراي مزيت هاي فراوان و غيرقابل جايگزين است ، اما از بازار محدودتري نسبت به ديگر شاخه هاي توريسم برخوردار است . توريسم فرهنگي عمدتاً اقشار نخبه و متخصص جامعه ( مانند باستان شناسان و -) را به خود جذب مي کند و مخاطبان عام تري ندارد. توريسم تفريحي ، شاخه ديگري از بازار بزرگ توريسم در جهان است که بنا به ملاحظات اخلاقي ، اجتماعي و مذهبي در ايران قابليت رشد ندارد و بسياري از آنچه که به عنوان پيامدهاي منفي توسعه توريسم از آن ياد مي شود مربوط به اين شاخه از توريسم است . اما ژئوتوريست ها، همچون توريست هاي فرهنگي ، اغلب گردشگراني هستند که در مقابل هنجارهاي اجتماعي و مذهبي کشور ميزبان قرار نگرفته ، بلکه آنها را رعايت مي کنند.اين افراد داراي گرايش زيست محيطي هستند و مي توانند در پالايش و حفاظت از محيط زيست و گسترش فرهنگ زيست محيطي در بين مردم جوامع نقش مؤثري ايفاء کنند(کزازي،٢٠٥:١٣٨٥). مکانهاي هدف ژئوتوريسم ، عمدتاً ژئوتوپ ١ ها يا پديده هاي جغرافيايي مي باشد که مي تواند به عنوان ميراث زمين شناختي در قالب ژئوپارک ٢ به عنوان ابزاري کار ساز در راستاي توسعه توريسم مورد استفاده قرار گيرد(سايت اينترنتي شبکه ژئوپارک هاي اروپا٣).ژئوپارک نوعي ساختار حفاظتي -مديريتي مي باشد که در سال ١٩٩٩ توسط يونسکو پيشنهاد گرديده است .از آنجايي که منابع فيزيکي زمين همانند بخش اعظم منابع زيستي آن به شدت مورد بهره برداري قرار گرفته و ارزشهاي ذاتي آن کمتر شناسايي شده اند، بنابراين هدف اصلي ايجاد ژئوپارکها، حراست و حفاظت از ميراث زمين است که در معرض صدمات ناشي از فعاليت هاي انساني قرار دارد. در پاسخ به نياز روزافزون به يک نهاد بين المللي براي شناخت سرزمين هايي که از نظر زمين شناختي و علوم زمين جالب توجه هستند، يونسکو طرحي به نام برنامه شبکه بين المللي ژئوپارکها ايجاد نمود که يک سيستم مديريتي جهت حفاظت از ميراث زمين شناسي ، رشد اقتصادي-اجتماعي منطقه و آموزش رساني عمومي در زمينه ارزشهاي زمين شناسي ، زيستي و فرهنگي است (مجنون و خديوي،١٣٨٥). اين مقاله به ارزيابي قابليت هاي ژئوتوريسمي پارک ملي کوير و امکان سنجي تبديل آن به ژئوپارک پرداخته است . پارک هاي ملي مناطق طبيعي به نسبت وسيع و داراي ويژگي هاي خاص و اهميت ملي به لحاظ زمين شناسي ، بوم شناسي ، جغرافياي زيستي و چشم انداز،هستند که با اهداف حفظ وضعيت زيستي و طبيعي ، بهبود جمعيت گونه هاي جانوري و رويشگاههاي گياهي و هم چنين بهرهبرداري تفرجي انتخاب مي شوند(مجنونيان،١١:١٣٨١). هرچند مطابق با ضوابط اتحاديه جهاني حفاظت ، بعضي از انواع گردشگري در پارک هاي ملي به عنوان يک هدف مديريتي جريان دارد، اما توسعه انواع فعاليت هاي پايدار گردشگري در مناطق طبيعي به ويژه پارک هاي ملي نيازمند استفاده از رويکردهاي نويني در برنامه ريزي و مديريت اين مناطق مي باشد (ايگلز و همکاران :٠:١٣٨٧ ).پارک ملي کوير پس از درياچه اروميه بزرگترين پارک ملي کشور محسوب مي شود و نمونه بارزي از اکوسيستم هاي خشک و بياباني را به تصوير مي کشد(دهدار درگاهي و مخدوم،٣٩:١٣٨٢ ).اين پارک علاوه بر دارا بودن ارزش هاي چندگانه حفاظتي ، تاريخي و به واسطه حضور و فعاليت مستمر عشاير و روستاييان در اطراف پارک، خصوصاً درون منطقه حفاظت شده کوير، در سال ١٩٧٦ از سوي برنامه انسان و کره مسکون عنوان ذخيره گاه زيستکره را به خود اختصاص داده است (مجنونيان،١٣٧٦).هرچند که در سال هاي اخير به دليل اولويت ندادن دولت به مقوله محيط زيست ، بروز آسيب هاي محيطي ادامه حيات گونه هاي گياهي و جانوري پارک ملي کوير را با چالش مواجه ساخته است ؛ اما مديريت و توسعه ژئوتوريسم در پارک مؤثرترين راهکار حفاظتي است که با مشارکت دادن جوامع و افکار عمومي در مديريت پارک به بهبود وضع موجود و جلوگيري از دست اندازي سازمان هاي دولتي منتج خواهد گرديد. ارزيابي جامع توانمندي ها و تنگناهاي توسعه ژئوتوريسم در پارک ملي کوير و ارائة راهبرد هاي مديريتي به منظور بهبود وضع موجود از مهمترين اهداف پژوهش حاضر مي باشد.
پيشينه پژوهش
درباره مديريت ژئوتوريسم تا کنون پژوهش مستقلي صورت نگرفته است و اکثر پژوهش هاي انجام شده به بررسي موانع و راهکارهاي توسعه گردشگري در کشور پرداخته اند.در حالي که توسعه ژئوتوريسم ، نياز به شناخت دقيق چالش ها و ارائه راهکارهاي مؤثر براي توسعه آن دارد. سامانه اطلاعاتي ژئوپارک هاي ايران در سال ١٣٨٣ با همکاري سازمان زمين شناسي و اکتشافات معدني کشور بر مبناي الگوي شبکه بين المللي ژئوپارک هاي سازمان يونسکو توسط پايگاه داده هاي علوم زمين ايجاد گرديد(خوش رفتار،٣٨٦ ) و اولين اقدام جدي براي مطالعه در زمينه ژئوتوريسم از سال ١٣٨٤ براي قسمتي از غرب جزيره قشم در کشور آغاز شد (حقي پور،٣٨٣ ).اصولاً کاربري جاذبه هاي طبيعي چون گنبدهاي نمکي ، آبهاي گرم و - مي تواند پلي به سوي رشد و توسعه مطلوب اقتصادي مناطق محسوب گردد. در اين بخش تعدادي از پژوهش هاي صورت گرفته به اختصار بررسي مي شوند.
- زمرديان (٣٨٢ ) در پژوهشي به بررسي زيرساختهاي ژئومورفولوژيکي اکوتوريسم در ايران پرداخته و کوهها و ناهمواريهاي ايران را داراي پتانسيل بسيار فراواني براي ورزشهاي کوهستاني ، دامنه نوردي، صخره نوردي و -
معرفي مي نمايد.
- کاميابي (١٣٨٧) در پژوهشي تحت عنوان"ارزيابي جاذبه هاي طبيعي و ژئوتوريسمي حوضه حبله رود و پارک ملي کوير استان سمنان"قابليت تبديل شدن منطقه ذکر شده را به ژئوپارک از طريق برنامه ريزي توسعه مديريت و بهره برداري بهينه از سيستم هاي ژئوتوريستي پيشنهاد نموده است .
- هونگز و ژو(٢٠٠٨) در پژوهشي به بررسي توريسم پايدار در کشور چين پرداخته و ژئوتوريسم را جزء لاينفک نسل سوم صنايع معرفي مي کند که خود برانگيزاننده صنايع ديگري نظير حمل و نقل ،سرويس هاي تهيه غذا٤، هتل ها،آژانس هاي تورگرداني خواهد بود و نقش مؤثري در توسعه پايدار اقتصادي خواهد داشت .کشور چين با دارا بودن ١٨ ژئوپارک پرچمدار توسعه ژئوتوريسم در دنياست .چيني ها با ايجاد هر ژئو سايت ، بيش از ١٠٠٠٠ شغل ايجاد نموده اند که سالانه بيش از يک ميليون بازديد کننده را به خود اختصاص داده است .
- بريلا(٢٠٠٩) در پژوهشي به بررسي چالش هاي ژئوتوريسم در ژئوپارک هاي پرتغال پرداخته و استفاده از ابزارهاي قانوني دولتي را مهمترين راهکار حفاظت از ميراث طبيعي مي داند.
چارچوب نظري پژوهش
توجه به صنايع درآمد زا و ارز آور به منظور پايان دادن به تراژدي اقتصاد تک محصولي، اولين قدم در جهت رشد و توسعه پايدار کشور محسوب مي شود(آزاد منجيري،٥:١٣٨٧ ).گردشگري از عوامل اصلي توسعه پايدار در سطوح اقتصادي، اجتماعي ، فرهنگي و زيست محيطي است (پاپلي و همکاران،٣،١٣٨٥ ) که توسعه گزينه هاي نوين آن نظير ژئوتوريسم نقش ارزنده اي در ثبات اقتصادي کشور خواهد داشت . مطالعه در مورد ژئوتوريسم براي نخستين بار در سطح ملي و در مقياس بزرگ به وسيله اتحاديه صنعت مسافرت و سفر جغرافياي ملي آمريکا صورت گرفت که در آن به پايداري محيط ، توسعه همه جانبه و حتي مسائل فرهنگي نيز اهميت داده شده است (ناظري،١٣٨٥). اما موضوع گردشگري و حفظ ميراث زمين رسماَ از زماني مطرح شد که يونسکو با معرفي يک عنوان جديد در علوم زمين تحت عنوان
"ژئوپارک" از سازمانها و مراکز زمين شناسي کشورهاي مختلف دعوت به همکاري در اين زمينه نمود(امري کاظمي ،١٣٨١).ژئوتوريسم در واقع نوعي توريسم فرهنگي - زيست محيطي است که در مناطقي که داراي يادمان ها و آثار خاص زمين شناسي هستند، صورت مي پذيرد و با جاذبه هاي خود مي تواند در گستره جهاني شدن، با ايجاد رابطه اي پويا و خلاق بين طبيعت و فرهنگ يک منطقه با گردشگران، جريانهاي جديدي را در آينده براي توريسم جهاني ، صلح و توسعه پايدار فراهم نمايد(٢٠٠٥٣٣,Drumm&Moore).به تعريفي ديگر، ژئوتوريسم يعني توريسمي که هويت جغرافيايي يک مکان را حفظ کرده و يا بهبود مي بخشد و اين نه تنها محيط زيست را شامل مي شود، بلکه ميراث فرهنگ و زيباشناسي مکان و از همه مهمتر رفاه بيشتر اهالي محلي را در بر مي گيرد(٢٠٠٨١١,dias &Pereira ). مجله نشنال ژئوگرافيک ژئوتوريسم را به عنوان توريسمي که هويت جغرافيايي يک مکان را حفظ مي کند و يا آن را بهتر و يا ارتقاء مي دهد، تعريف کرده است (غفاريان طوسي ،١٦:١٣٨٣). در واقع ژئوتوريسم شکلي از توريسم فرهنگي محيطي معطوف به حس ماجراجويي است که تجربيات ناشي از تحقيق در مواريث طبيعي بدان اعتبار بخشيده اس (نوجوان و همکاران، .(47:1388
مواد و روش ها قلمرو پژوهش
ناحيه اي که امروز به عنوان منطقه حفاظت شده کوير تحت حفاظت قرار دارد در سال ١٣٤٣ توسط کانون شکار ايران با مساحت ٦٠٩٤٣٨ هکتار به منظور حفظ گونه هاي گياهي و جانوري مورد توجه دولت قرار گرفته و در سال ١٣٤٦ سازمان شکارباني و نظارت بر صيد، چراي دام را در سراسر آن ممنوع اعلام نمود. اين منطقه در سال ١٣٥٥ به پارک ملي و در سال
١٣٥٧ با توجه به شرايط اقتصادي، اجتماعي و امکانات و تواناييهاي حفاظتي در اجراي سياستهاي دولت به پارک ملي کوير و منطقه حفاظت شده کوير تقسيم گرديد.اين منطقه در جنوب شهرستان ورامين و شمال درياچه نمک واقع شده و با وسعتي معادل ٦٧٠,٠٠٠ هکتار در استان هاي سمنان، تهران و قم قرار گرفته است که از اين ميزان، پارک ملي با مساحت ٤٢٠,٠٠٠ هکتار توسط استان سمنان و منطقه حفاظت شده با مساحت ٢٥٠,٠٠٠هکتار توسط استان تهران مديريت مي شود(سازمان حفاظت محيط زيست ،٣٨٨ ).متوسط بارندگي ساليانه ١٣٢ ميليمتر و متوسط دماي کمينه و بيشينه ساليانه ١٠و ٢٥ درجه سانتيگراد، منطقه را داراي اقليم فراخشک معتدل معرفي مي نمايد(خليلي ،٣٧٥ ).رودخانه هاي جارجارو، رود مسيله و رود شوت عمده ترين منابع آبهاي سطحي منطقه به شمار مي روند که عمدتاً حاوي فاضلاب هاي صنعتي و کشاورزي هستند.آب هاي زيرزميني نسبت به آبهاي سطحي اهميت بيشتري دارند.به طوري که خروجي آب ٢٥ چشمه شناسايي شده در مجموعه کوير سالانه ٦٤١٥٣٠ متر مکعب است که در مجموع کيفيت آن براي شرب حيات وحش نسبتاً مناسب و براي انسان نامناسب است (مهدوي،١٣٧٥).از نظر زمين شناسي پارک ملي کوير در بخش شمالي زون ايران مرکزي قرار دارد، قديمي ترين واحدهاي سنگي در ارتفاعات رخنمون قرار دارند و به طرف تپه ماهورها و دشت سرها سن لايه ها جوان مي شود.منطقه از نظر چينه شناسي متنوع بوده و سازند هاي سنگي مختلف از پالئوزوييک تا عهد حاضر در آن بيرون زده است . عمده ترين واحدهاي ژئومورفولوژيک شناخته شده در مجموعه کوير عبارتند از: مناطق کوهستاني ، تپه ماهوري، ماسه اي و کوير با شوره زار(فيض نيا،١٣٧٥).راههاي اصلي دسترسي به پارک ملي کوير مسيرهاي زير مي باشند: ١) ورامين - جوادآباد- روستاي طغان- جهان آباد پاسگاه محيط باني شکرآباد، فاصله تا ورامين ٣٥ کيلومتر و ٢) ورامين - پيشوا- قلعه بلند- حصارگلي - پاسگاه محيط باني مبارکيه . پوشش گياهي فلور مجموعه کوير مشتمل بر ٣٠٢ گونه از گياهان گلدار تک لپه اي و دو لپه اي و بازدانه است که بخش عمده اي از آنها را گياهان يکساله با عمر کوتاه تشکيل داده اند.تقريباً تمام اين رستني ها جزء گياهان خشکي پسند به شمار مي روند، به جز تعداد معدودي از آنها که آبزي و نم پسند هستند(زهزاد و مجنونيان،١٣٧٥).پارک ملي کوير با تأثيرپذيري از محيطهاي اطراف خود و به دليل داشتن دشتهاي گسترده و ارتفاعات متعدد با پوشش گياهي متنوع نيمه کويري- کويري و استپي زيستگاههاي متنوعي را براي زيست وحوش مختلف فراهم آورده است . هرچند در سال هاي اخير اين موضوع مطرح بوده است که با توجه به کاهش ٩٠ درصدي گونه هاي زيستي مهم پارک ملي کوير ، ادامه وضعيت آن به عنوان يک پارک ملي موضوعيت نداشته و شايد مناسب تر باشد که اين پارک منحل شده و
