بخشی از مقاله
چکیده
امروزه تفاسیر متفاوتی از شهرهاي اسلامی ارائه می شود. شناخت صحیح از شهر اسلامی و سنجه هاي شهرسازي اسلامی می تواند در ایجاد توازن کالبدي - ساختاري در سطح شهر موثر می باشد. در این مقاله سعی شده با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و بررسی اسناد تاریخی پرداخته شود. هویت اسلامی شهر که بر اساس دیدگاه اعتقادي شکل گرفته است. پژوهش حاضر بر آن است که تاثیرات سنجه هاي شهرسازي اسلامی را بر ساختار کالبدي شهر بوکان بررسی کند.
همچنین ویژگی هاي فضایی - کالبدي شهر بوکان را که بر اساس عناصر و ساختارهاي شهرهاي اسلامی و به تبعیت از جهان بینی اسلامی شکل گرفته اند را مورد تحلیل تطبیقی قرار دهد. این تحلیل تطبیقی نشان می دهد که شهر مورد مطالعه از نظر هویت و ساختار وجودي و هسته هاي بوجود آورنده شهري منطبق با سنجه هاي اسلامی می باشد.
-1 مقدمه
ارزش ها و اعتقادات انسان ها می تواند تاثیرات بسیار زیادي بر ایجاد هویت در ساختارهاي کالبدي در شهرها داشته باشد. شهرها نیز به نوبه خود متجلی نوع دیدگاههاي اعتقادي حاکم بر جامعه می باشند. در سراسر جهان، شهر اسلامی را با سنجه هاي موجود یعنی مسجد جامع، ارگ و بازار می شناسند. شهرهاي ایران در دوره پس از ورود اسلام در ابتدا با همان شکل اولیه به حیات خویش ادامه دادند.
اجزاي سه گانه کهندژ، شارستان و ربض که به عنوان اجزاي اصلی شهرهاي ایرانی زمان ساسانیان در ساخت شهرها پدید آمده بودند در سالهاي اولیه نیز اجزاي شهرهاي اسلامی را تشکیل میدادند. به تدریج بر طبق ویژگی هایی که پس از حاکمیت اسلام بر شهرهاي ایرانی حاکم شد توسعه شهر نشینی باعث گسترش حومه شهرها شد. بازارها که قبلا در نزدیکی دروازه هاي شهر جاي داشتند از یک طرف در امتداد راههاي اصلی که به مرکز شهرها ختم میشد و از سوي دیگر در امتداد راهها و جاده هاي اصلی که به بیرون شهر ادامه داشت گسترش یافته و داراي فضاها و عناصر داخلی و شهري بودند. مساجد و به ویژه مسجد جامع در ارتباط فضایی با بازار و در نزدیکی ارگ و یا در ربض ساخته شد.
ابن خلدون در مورد بنیاد شهرهاي بزرگ و توسعه آنها می نویسد که چون شهرهاي بزرگ داراي ساختمان هاي و عمارت هاي بزرگ است، ایجاد آنها به نیروي انسانی زیاد و ثروت هنگفت نیاز دارد. بنابراین، فقط پادشاهان و دولتهاي مقتدر می توانند با اجیر کردن و یا به بردگی کشیدن جمعیتی که این امر از امور ضروري آنها نیست، اقدام به ایجاد چنین عمارتها و شهرهاي بزرگی کنند.
بنابراین، ابنخلدون توسعه شهر را وابسته به دوام دولت وقت می داند و می گوید که هرگاه دولت وقت سقوط کند، توسعه شهر محدود می شود و گاهی آن شهر از بین می رود، مگر اینکه دولت جدید به آن شهر توجه کند. به طور کلی هر دولت جدیدي که قدرت را در دست بگیرد به دو دلیل محتاج به ایجاد شهرهاي بزرگ است. اول، به دلیل همین خصلت تجمل پرستی و آسایش و رفاه انسانی و دوم، به دلیل مقابله با دشمن
باید توجه داشت که ابن خلدون منشأ پیدایش شهرها را تنها ناشی از عوامل اقتصادي نمیداند، بلکه معتقد است که در تشکیل بعضی از شهرها، مذهب نقش عمدهاي داشته است؛ به عنوان مثال، شهر مذهبی مکه به امر خداوند و به وسیله ابراهیم - ع - و اسماعیل - ع - بنا شده است. سیماي شهر عبارتست از تصویر و ترکیبی از شهر که توسط عوامل متعددي شکل گرفته است.
از جمله این عوامل می توان به خصوصیات کالبدي و قابل روئیت شهر از قبیل اندازه، شکل، سبک، ارتفاع، حجم و سایر ویژگیهاي فضاي کالبدي، مناضر حاصل از فضاي سبز و فضاي خالی و نیز ترکیبی از آن با فضاهاي کالبدي اشاره کرد. به طور کلی همه عوامل و عناصري که توسط یک ناضر قابل مشاهده هستند و به عبارتی میتوان از آن عکس تهیه کرد جز این عوامل به شمار می آیند.
به تبعیت از تغییراتی که در روند شهرسازي شهرهاي ایران در دوره پس از ورود اسلام صورت گرفت سیماي شهرهاي ایران نیز علاوه بر برخی ویژگی هاي گذشته ، ویژگی جدید را پذیرفته و شکلی تازه را پدید آوردند.
بدین ترتیب در ساخت اولیه شهر بوکان نیز 3 مرکز زندگی اجتماعی دروجود داشت:
- شارستان با خانه هاي اعیان و فئودالها
- مدرسه، مسجد و مراکز مذهبی و صنوف روحانی
- بازار ها و تجارت خانه ها
هسته هاي اولیه شهر بوکان نیز به تبعیت از سنجه هاي شهرسازي اسلامی متشکل از مسجد جامع، ارگ یا قلعه و بازار بودند که در راستاي همدیگر و به دور یکدیگر شکل گرفته و شار اسلامی دور تا دور آنها را احاطه کرده است. هدف اصلی این پژوهش بازشناخت هویت کالبدي - اسلامی شهر بوکان می باشد که در آن هسته هاي اصلی شهر که برگرفته از عناصر شهرسازي اسلامی می باشند را تحلیل کرده و تاثیر آنها را بر ساخت شهر بررسی می کنیم.
-2 مفهوم شهر اسلامی
شهرسازي وشهرنشینی در دوران متقدم اسلامی:
دولت اسلامی در شهر تولد یافت و شهر را بر مبناي جهان بینی اسلامی سازمان داد، اولین شهر خارج از حجاز کوفه بود.
در این دوران سیاست شهرسازي خاصی تدوین گردید که دو گونه بود:
- 1 شهرهاي قدیمی: بدون تغییرات و دگرگونی هاي عمده کالبدي - فضایی و با افزودن عناصر جدیدي مثل مسجد جامع و گسترش بازسازي ربض و اهمیت یافتن به آن شکل اسلامی یافتند. مهمترین سیاست دولت اسلام متقدم شدن رشد ربض و ضعیف شدن شارستان بود. بازسازي شهرهاي اصفهان، ري و نیشابور از جمله این سیاست ها بود.
- 2 شهرهاي نوبنیاد: که عمدتا پایگاه نظامی حکومت بودند. گاه براي از رونق افتادن شهرهاي قدیمی و در کنار این شهرها ایجاد شد بر این اساس شارستان شهر پیشین خراب و هسته اولیه حکومتی و شهر در کنار ان شکل می گیرد. شهرهاي بغداد، کوفه و اصفهان از این جمله اند.
- 3 شهرهاي نشان دهنده قدرت حکومت اسلامی مثل بغداد.
- 4 شهرهایی در اطراف شهادت گاه یا مزار امامان مثل شهرهاي مشهد و قم و کربلا - نظریان، . - 89 :1389
-3 شاخص هاي شهر اسلامی:
-1-3 مسجد - اصلی -
مساجد که مهمترین ویژگی را نصیب شهرسازي اسلامی کردند به عنوان ملاك تمایز شهر از ده جاي گرفتند. در این دوره رابطه بین شهر و روستا نیز شکل تازه و منسجمی یافت؛ چرا که شهروندان در این دوره نقش مهمتري را در اداره و استفاده از شهر پیدا کرده و در پیوند دادن روابط اقتصادي و اجتماعی در شکل دهندگی به خطوط اصلی زندگی شهرها عامل موثري به شمار می آمدند
مساجد جامع تا گذشته نه چندان دور نقش مرکزي داشته اند و این نقش کانونی، همواره منشأ تحرك هاي اجتماعی، سیاسی و اقتصادي در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهري بوده اند
مسجد جامع نماد همفکري و اتحاد مردم در سطوح مختلق شهر بوده و تامین کننده بعدمعنوي زندگی انسان ها بوده است.
-2-3 سوق یا بازار - اصلی -
از بازارها که ستون فقرات شهر را تشکیل می دادند کوچه هایی چون خط سیرهاي ثانوي جدا می شدند. علاوه بر کاروانسراها، گرمابه ها، مدارس وانبارهاي غله، آب انبارها، قهوه خانه ها و فضاهاي دیگر شهري در نزدیکی ستون فقرات جاي گرفتند. این شکل حیاتی بنا به گفته هایی : نمایشگر وحدت دینی، سیاسی، اقتصادي و اجتماعی جامعه سنتی است بازارها در شهرهاي اسلامی نبض تپنده شهر بودند که بعد اقتصادي مردم را پوشش می دادند و مایحتاج زندگی مردم را تامین می کردند
-3-3 ارگ - اصلی -
این قسمت از شهر در شهرهاي قبل از اسلام نیز وجود داشت. در شهر اسلامی محل حکومت حاکم شهر بود و معمولا در نزدیکی مسجد و بازار شکل می گرفته است. ارگ ها معمولا تامین امنیت شهر را در درجه اول و اداره شهر را در مرحله بعد بر عهده داشته اند.
