بخشی از مقاله
چکیده:
تمدن ها به لحاظ سطوح پیچیدگی اجتماعی و سازمانی از همدیگر متمایز می شوند. هر تمدنی با توجه به سنت ها، آداب و رسوم، جهان بینی و ... ویژگی های مخصوص به خود را دارا می باشد، که بازتاب این ویژگی ها در شیوه زندگی، رفتار، پوشش و در سطوح بالاتر حتی ساختار و مورفولوژی شهرها نمود پیدا می کند. تمدن اسلامی نیز به عنوان یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین تمدن های موجود، ساختار فضایی و مورفولوژی بسیاری از شهرهای جهان به خصوص خاورمیانه را دستخوش تغییر و تحول قرار داده و مورفولوژی جدید مبتنی بر ایدئولوژی و جهان بینی اسلامی را در شهرها بنیان نهاده است.
مورفولوژی شهری علمی است که بر اثرات ملموس نیروهای اجتماعی و اقتصادی متمرکز می شود و در این راستا به بررسی فرآیند شکل گیری انگاره ها و تمایلاتی می پردازد، که فرم و قالب شهرها را پایه ریزی می کنند. این پژوهش به بررسی و تآثیر تمدن اسلامی بر مورفولوژی شهرها - نمونه موردی: شهر مهاباد - می پردازد و سعی دارد که تاثیر جهان بینی اسلامی را در شکل گیری و دگرگونی مورفولوژی شهری بررسی کند.
روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری داده ها اسنادی- پیمایشی می باشد. نتایج بدست آمده نشان می دهد که تمدن اسلامی و عناصر معماری اسلامی باعث شکل گیری مورفولوژی و ساختار شهری مبتنی بر جهان بینی اسلامی در شهر مهاباد شده و مساجد، تکیه ها، بازار و معماری اسلامی از مشخصه های اصلی شهر می باشند.
مقدمه و بیان مسأله:
شهرها با اجزاء تشکیل دهنده اش که در طول زمان ساخته و پرداخته و متحول گردیده اند، غنی ترین گفتگوی تمدنی نسل های گذشته با نسل کنونی می باشد. شهر مکان خاطره ی جمعی مردمانش است، فضاهای مختلف شهری با زنده نگه داشتن خاطرات، حوادث تاریخ را زنده نگه می دارند و وجهه مهمی از خاطره جمعی یک ملت، قوم یا فرهنگ سرزمینی را شکل می دهند
همچنین شهرها جذابترین محدوده مطالعه تنوع مکانی هستند، پیدایش ساختارهای شهری در قالب گذر، محله، سازه های رفاهی و زیربنایی و... با توجه به ساختار و کارکرد سرمایه، بهای زمین، سطوح برخورداری، مبادلات فضایی، پیشینه تاریخی، تحولات اجتماعی و سیاسی و نقش مراکز قدرت در نتیجه گیری و چگونگی توزیع به مکان ها هویت و کارکرد ناهمگونی داده است
گذشت زمان نیز کالبد شهر را واجد هویت می سازد و شهروندان به واسطه فضاهای شهری مملوء از خاطره های جمعی با گذشته فرهنگی خود ارتباط یافته و کسب هویت اجتماعی می نماید و خود بخشی از جریان پیوسته تاریخ از قدیم تا به امروز می شوند
دگرگونی و تحولات فرهنگی به صورت تدریجی و بازتاب دگرگونی در تجربه های سازنده ای است که به نسل های مختلف شکل داده است، بر این اساس ارزش ها و هنجارهای سنتی در میان نسل های گذشته کاملا گسترده اند
فضاهای شهری به مثابه ساختاری کالبدی تعاملات اجتماعی است که دسترسی به آن برای اعضای جامعه امکان پذیر است، طوریکه این فضاها دارای ارزش های زیبا شناختی و کارکردهای مهم اجتماعی- فرهنگی هستند
در دوره های مختلف تاریخی، ساخت های متفاوتی از فضاهای شهری مشاهده می شود که تفاوت در مورفولوژی و ساخت شهر، در نظام های مختلف اجتماعی- اقتصادی جهان دیده می شود
مورفولوژی شهری، در واقع بررسی تباین هایی است که بین شهر و پیرامون آن از سویی و بین محلات و برش های درون شهری از دیگر سو وجود دارد. در مورفولوژی شهری عوامل متفاوتی دخالت دارد از جمله ساخت مکانی و نشستگاه شهری، عوارض و ویژگی های طبیعی، عوامل فرهنگی و مذهبی، اقتصادی، نظام های اجتماعی ناظر بر شهر و شکل روابط اجتماعی شهرنشین که هر کدام از عوامل فوق به نحوی بر مورفولوژی شهر تأثیر دارند
فرهنگ اسلامی نیز با شعار برابری، برادری و تحرک عمودی و افقی، باعث پویایی جامعه شهری و پویایی مردم در جامعه شهری گردید. به نحوی که میان مفهوم شهر و فرهنگ اسلامی در ابتدای امر روابط نزدیکی برقرار گردید و در شهر اولین دولت اسلامی تشکیل شد، فرهنگ اسلامی برای حریم زندگی خانوادگی و ارزش های آن اهمیت قائل بوده از این رو همه دستورات و قوانین به گونه ای برنامه ریزی شده، ساخت شهرها را تحت تأثیر قرار داد و به مورفولوژی آن ها هویت ویژه ای بخشید که با شهرهای دیگر نواحی دنیا متفاوت است
اسلام کاملترین منشأ هدایت بشری، مرجعی که دریچه تمدن، علم و معرفت را بر بشر میگشاید و بیش از هر آیینی بر شهر و شهروندی عنایت دارد
دیناسلام زمینهساز تمدنی شکوفا با شتاب معجزهآسا در زمانی کمتر از یک قرن، بخش پهناوری از جهان مسکون و مکشوف را از پیرنه تا هیمالیا فرا گرفت. از این رو، هم در دگرگونی شهرهای پیشین موثر افتاد و هم موجد برپایی و رشد شهرهای جدید با ساختار کالبدی مخصوص به خود شد
از طرفی ایدئولوژی اسلامی نه تنها در پیدایش شهرها مؤثر است بلکه در ساختار کالبدی نیز تأثیر زیادی گذاشته اند این ساختار در طی دوره های مختلف با روی کار آمدن حکومت ها و ایدئولوژی ها جدید تغییرات و تحولات مختلفی به خود دیدند .تجلی همه صفات شهر اسلامی - از دیدگاه تعالیم اسلام - در درون و سیمای شهر، چهره ای از آرمانشهر اسلامی را در ذهن تجلی می دهد
شهر مهاباد نیز به عنوان یکی از شهرهای دوره اسلامی جهانبینی و تمدن اسلامی در بافت کالبد و فضای آن نقش بسته و مجموعه این عوامل مورفولوژی خاص شهر را به وجود آورده اند که بیشتر عناصر مورفولوژیک شهر در طی عصر صفوی و بعد از آن به وجود آمده اند.لازم به ذکر است که در دوره ی صفوی جهانبینی حکومت از تمدن و فرهنگ اسلامی ریشه گرفته و این ویژگیها در بافت ها و کالبد شهر نیز نمایان گشته است. مسجد جامع شهر مهاباد یکی از مشخصترین عناصر مورفولوژیک شهر در دوره ی اسلامی است و در کنار آن می توان به بافت بازار و اماکن عمومی اشاره کرد که از نوع بناهای مذهبی نبوده اند اما قدرت جهانبینی اسلامی و معماری اسلامی به گونه ای بوده که این بناها نیز از آن تأثیر پذیرفته اند و از شیوه ی معماری اسلامی در ساخت پیروی نموده اند.
پیشینه تحقیق
در سال 1899 در اروپای مرکزی- آلمان، مطالعات اشلوتر جزء اولین مطالعات علمی درباره ی مورفولوژی شهری محسوب می شد، این تحقیق در بررسی خود بر مورفولوژی چشم انداز فرهنگی تأکید می کرد. در مکتب مورفولوژی شهری آلمان، بررسی های عمیق در زمینه موقع شهر، طرح شهر، سنخ ساختمان ها و شیوه های معماری شهرهای آلمان صورت می گرفت ، فرم چشم انداز شهری را که در نتیجه ی نیروهای سازنده ی جامعه ی شهری ایجاد می شود به شیوه ی علمی مطرح کرد.
همچنین والتر کریستالر - - 1933، در جغرافیای شهری آلمان به جای توجه به فرم، به کارکرد شهر تأکید کرد و مسیر تازه ای در مورفولوژی شهری ایجاد نمود - همان منبع: . - 260 علی مدنی پور - - 1387، در شناخت مورفولوژی شهرها، بر اقتصاد سیاسی و نقش آن در ساختار و مورفولوژی شهرها تأکید کرده است. حسین شکویی - - 1387، به بررسی مورفولوژی شهرها در تمدن های مختلف جهان پرداخته است و ایشان بر تأثیر گذار بودن کارکرد شهرها در مورفولوژی شهرها تآکید دارند.
یداله فرید - - 1384، مورفولوژی شهرها را در واقع بررسی تباین های بین شهر و پیرامون آن از سویی و بین محلات و برش های درون شهری از سویی دیگر می داند و ناصر المعمار و بیات - - 1382، نیز در بازشناخت سازماندهی فضایی کالبد در بافت شهر ایرانی به منظور دست یابی به اصول شکل گیری و ساخت شهر که از آن در توسعه ساختار شهری بتوان بهره جست، بر رویکرد انسان گرایانه در شهرسازی ایرانی تأکید کرده اند و آنان شهر ایرانی را شهر مشارکتی می دانند که بر اساس تعامل و تعاون شهروندان و شهرسازان پدید آمده و قوانین نانوشته نسل به نسل ساختار شهری را تکامل بخشیده اند.
حاتمی نژاد و احمدتوزه - - 1391، به بررسی تطبیقی مورفولوژی برخی از تمدن های جهان با تأکید بر تمدن اسلامی پرداخته اند. آنگونه که اشاره کرده اند، در هر دوره و تمدن و با توجه به مقتضیات زمانی مورفولوژی شهری خاصی وجود داشته است و مورفولوژی شهری تابعی از شرایط طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی حاکم بر هر تمدن بوده است.
مواد و روش ها:
روشتحقیق در پژوهش حاضر، توصیفی-تحلیلی و ذیل پژوهشهای کیفی قرار میگیرد. بنابراین، ابتدا یافته ارائه شدهاند و پس از توصیف مطالعه موردی یا نمونه های انتخابی به تحلیل آن ها پرداخته شده است. بنابراین پژوهش حاضر یک بررسی اسنادی است که ازنظر هدف کاربردی است و فرآیندکار به صورت بررسی متون و منابع، تدوین چارچوب نظری، تحلیل وضع موجود و در نهایت نتیجه گیری می باشد.
