بخشی از مقاله
تاثیر عوامل محیطی بر کاربر در طراحی مراکز فرهنگی تفریحی (مورد مطالعاتی:فضاهای تفریحی فرهنگی منطقه 22 تهران)
چکیده:
طراحی و شکل گیری مناطق جدید در شهرهای امروزی بدون توجه به کیفیت مطلوب محیطی از یک سو و عدم تطبیق فضاهای شکل گرفته با فرهنگ اجتماعی متفاوت متعاملین با فضاها از سوی دیگر، باعث شده تا فضاهای عمومی نوین ،چه به لحاظ کیفیت و زیبایی بصری و چه روابط اجتماعی حاکم در فضا، ویژگی های مورد انتظار یک محیط اجتماعی پاسخگو برای جذب افراد به خود را نداشته باشند.
زندگی ما را از جهات مختلف تحت تاثیر محیط های رفت و آمدی و روابطی است که در آن برایمان شکل می گیرد. اعتماد به نفس، احساس هویت، آرامش و امنیت... ؛ به نظر می رسد در مطالعه ویژگیهای یک محیط، علاوه بر ارزشهای کاربری زمین، و ویژگیهای کالبدی ،مطالعه ویژگیهای اجتماعی، تعاملات و احساسات کاربران در آن محیط نیز حائز اهمیت است؛ از سویی تاثیر محیط بر افراد بنا به ویژگیهای شخصیتی، نوع تعاملات و میزان استفاده آنها از محیط، متفاوت است تا جاییکه ممکن است مکانی علیرغم اینکه فاقد ارزش معماری است،دارای هویت و خاطره انگیز برای قشر خاصی از اجتماع باشد و افراد بیشتری را به سوی خود جلب نماید.
هدف از این تحقیق شناخت دقیق تر این مولفه های تاثیر گذار محیطی بر کاربران مراکز تفریحی فرهنگی به عنوان یک فضای عمومی با اهمیت در این مبحث و در نهایت دستیابی نهایی به چارچوبی کلی برای طراحی با کیفیت مطلوب تر(کالبدی و ادراکی) این مراکز،در منطقه 22 تهران به عنوان مورد مطالعاتی است که در سال های اخیر رشد یافته و رو به توسعه است.
فرضیه تحقیق بر این اساس است که این عوامل شامل ابعاد کالبدی محیط اعم از نورپردازی، رنگ ، فرم ، بدنه های هماهنگ، گیاهان، آب و... و بعد ادراکی شامل عواملی چون تنوع پذیری ، انعطاف پذیری، اتفاقات و نمایشگاهها،احساس امنیت، قابلیت محیط برای مشارکت دادن افراد در فعالیتها و ...است.
این تحقیق از نوع کیفی و روش پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی بوده که از 2 بخش عمده تشکیل شده است. در مرجله اول با مطالعه و تحلیل ادبیات تحقیق، چارچوب مبانی نظری تحقیق و مولفه های موثر از دیدگاه اندیشمندان و محققین در این حوزه استخراج و درگام بعدی این عوامل با بررسی دقیقتر در چند نمونه اجرا شده موفق ،تجزیه و تحلیل شده و داده های حاصل سنجیده شده است. میزان تاثیر عوامل، اولویت بندی و در نهایت با تایید فرضیه پژوهش، به جمع بندی ای از نقش متقابل کالبد، فضا و رفتارهای انسانی که مولفه های محیطی را به طور کلی شکل میدهند دست یافته ایم.
کلمات کلیدی: روانشناسی محیط، کاربر، هویت جمعی، فرهنگی تفریحی، فضاهای عمومی، منطقه 22 تهران
مقدمه
روانشناسی محیط از ابتدای دهه 60 قرن بیستم به وجود آمد. ابتدا درسالهای 1970-1960 اولین کار روانشناسی محیط این بود که آثار محیط فیزیکی و اجتماعی بر افراد را بفهمد، اما از دهه 1980 به بعد به بررسی نقش افراد بر محیط هم می پردازد.این رشته شاخه ایست میان رشته ای که با معماری، معماری منظر و طراحی شهری رابطه ای نزدیک دارد.
آنچه روانشناسی محیطی را از سایر شاخه های روانشناسی مجزا مس سازد بررسی ارتباط رفتارهای متکی بر روان انسان و محیط کالبدی است ،لذا توجه طراحان به بررسی روان شناختی فضاهای طراحی شده، پیوندی ناگسستنی مابین روانشناسان محیطی و آنها ایجاد کرده است. روانشناسان محیطی نیز خود را ملزم به پژوهش در رفتار انسان در محیط روزمره اش ساخته اند تا بتوانند تاثیرات محیط کالبدی را به گونه ای مستقیم و یا غیر مستقیم بر رفتار انسان بررسی نمایند.
این مقاله با رویکرد بررسی تاثیر عوامل کالبدی و ادراکی تاثیر گذار بر کاربران فضاهای عمومی و به طور خاص به عنوان مورد مطالعاتی فضای تفریحی فرهنگی منطقه 22 تهران تدوین شده است و سعی داریم ضمن شناخت دقیق تری از رابطه متقابل محیط طراحی و انسان بع عنوان کاربر استفاده کننده و تعامل کننده با فضا و خصوصیات و نیازهای روانی وی مورد بررسی قرار دهیم.
تا ضمن تبیین کیفیت های مورد انتظار شهروندان بتوانیم راهکارهایی در ایجاد تعاملات بیشتر و در نتیجه کیفیت بهتر این محیط های شهری عمومی ارائه نماییم.
از دید شولتز هنر و حساسیت معمار و میزان درک او از ویژگیهای فیزیکی و ذهنی- احساسی سایت یا حس مکان1 که تنها با حضور و زندگی در یک مکان حاصل میشود به معمار کمک میکند تا این ارتباط را بهتر درک کند و ایجاد نماید.
یانگ1 این پارامترهای موثر بر فضاهای عمومی محیط شهری را را به احساس و درک محیطی ،ارتباطات، محل، منابع طبیعی، اتصالات، دید و امکان سنجی منطقه ای طبقه بندی میکند. (یانگ، (18-28 :1988 پرسش اصلی تحقیق این است که نقش متقابل ویژگیهای کالبدی محیط با ویژگیهای مربوط به احساست و روابط اجتماعی افراد تعامل کننده با آن چقدر است و چه عواملی می تواند در آن موثر باشد.
پیشینه تحقیق:
در دهه های اخیر مطالعات زیادی در حوزه کیفیت محیط و روانشناسی فضاهای عمومی صورت پذیرفته است که از این میان میتوان به پژوهش های ارزشمند سای پامیر، راب کریر، کوین لینچ، کریستوفر الکساندر، بییبر و هیگینز وجین جیکوبز و از میان پژوهشگران ایرانی به جهانشاه پاکزاد و کوروش گلکار اشاره کرد.
مفاهیم و تعاریف:
محیط: پژوهشگران علوم اجتماعی، جغرافیدانان، روانشناسان و معماران هر یک تعریف خاصی از محیط ارائه میدهند. اما به طور کلی "فضای اطراف" اصلی ترین معیار تعریف محیط است.بنابر این هر توصیف ، تعریف و تبیین کارکرد محیط باید با توجه به چیزی در فضای اطراف باشد. (لنگ،(85: 1381 مفهوم کیفیت: معنای لغوی واژه کیفیت در فرهنگ زبان فارسی عمید ،چگونگی، چونی، صفت و حالت چیزی عنوان گردیده است. (عمید، (1027 :1363
کیفیت محیط: کیفیت محیط را میتوان به عنوان بخشی اساسی از مفهوم گسترده تر کیفیت زندگی تعریف کرد.
کیفیت زندگی شهری دربرگیرنده ابعاد روانی است که شاخص هایی همچون رضایت ، شادمانی و امنیت را در بر میگیرد که در برخی موارد رضایت اجتماعی نیز نامیده میشود. همچینین ابعاد محیطی که برگیرنده سنجه هایی همچون مسکن ، دسترسی به خدمات و امنیت محیطی است. جنبه های دیگر دربرگیرنده توجه به فرصتهای اجتماعی ، امیدهای اشتغال ، ثروت و اوقات فراغت است. (سیف الدینی، (9: 1381 با در نظر گرفتن نگرش کالبدی به محیط و فضا میتوان گفت که : چگونگی عناصر و رابطه موجود میان عناصر ادراک شده فضا ،
کیفیت هایی را ساطع میکنند که به تنهایی و یا با یکدیگر باعث احساس هایی (مانند هویت و خوانایی و...) در فرد میگردند. این احساس ها معلول کیفیت هایی (مانند وضوح، تفوق،و منحصر به فرد بودن و ... ) می باشند. که به آن ها کیفیت های فضایی می گویند.(پاکزاد ، (121 : 1385
ادراک محیط و عوامل موثر برآن:
بر اساس نظر هیگینز عوامل موثر بر ادراک محیط بنا بر تقسیم بندی زیر میباشند. حواس پنجگانه: بینایی، شنوایی، چشایی، لامسه، بویایی نیازها: زیستی، اجتماعی، روانی و فرهنگی و...
کنجکاوی: شناخت محیط و پیش بینی تغییرات آن زیباشناسی: ذوق و سلیقه، زمینه فرهنگی، تجارب عاطفی و ... ( بییر، هیگینز، 1385، (207
روانشناسی محیط:
نیازهای انسانی در علم روانشناسی
در علم روانشناسی برای تعریف نیازهای انسانی مدل هایی توسط مازلو، لیتون، مورای، اریکسون و ... تدوین شده است که همه این مدل ها در جهت تشریح نیروهای داخلی (زیست شناختی و روانشناختی)و گونه های این نیازها از بنیادی ترین تا عالی ترین شکل آنها تدوین شده اند. دو نمونه از این مدل ها برای تبیین قابلیت های انسانی محیط ساخته شده مورد استفاده طراحان محیط قرار گرفته است. این دو مدل عبارتند از : مقیاس احساسات اصلی در رقابت الکساندر لیتون و سلسله مراتب نیازهای انسانی آبراهام مازلو.
برخی از نویسندگان مدل لیتون را وسیله مناسبی برای درک ماهیت محیط شناخته شده، در عین احترام به انسان می دانند. لیتون نیازهای زیر را تشخیص داده است:
.1امنیت فیزیکی .2ارضای جنسی 3 .ابراز دشمنی .4ابراز عشق .5حفظ علایق شخصی .6شناسایی شدن .7بیان خودانگیختگی 8 .تشخیص جایگاه خود و دیگران در جامعه .9حفظو مراقبت از عضویت در گروهی معین .10تعلق به یک نظم معنوی اما مازلو سلسله مراتبی از نیازها را از قوی ترین تا ضعیف ترین (عالی تا پایه) پیشنهاد کرده است. سلسله مراتب
پیشنهادی او مطابق شکل به ترتیب زیر است: نیازهای فیزیولوژیک مثل گرسنگی و تشنگی، نیازهای ایمنی مثل امنیت و محافظت در برابر صدمات، نیاز یه عشق و حس تعلق مثل عضویت در گروه های اجتماعی، نیاز به احترام و عزت نفس یعنی فرد نزد خود و دیگران دارای ارزشی بالا باشد، نیاز به خودشکوفایی که بیانگر میل به ارضای ظرفیت های فردی است و بالاخره نیازهای شناختی و زیباشناختی مثل میل به دانستن و تمایل به زیبایی.
تصویر-1 مدل نیازهای انسانی آبراهام مازلو، ،wikipedia.org
کارکرد ذهن انسان در ارتباط با محیط حاضر در آن کلر مارکوس معتقد است خاطرات محیطی، زندگی ما را، بطرق مختلف تحت تاُثیر قرار می دهد. اینها احساس ارتباط با گذشته، احساسی از کنترل، اعتماد به نفس و احساسی از هویت را باعث می شود ، شهرسازان، باید روابط و دیدگاههای مختلف مردم را راجع به زمین و سایت پروژه بدانند. بعنوان مثال بازدیدکنندگانی که حالت رهگذری دارند ارزش یک محیط را در داشتن امکاناتی از قبیل ماهیگیری، دوچرخه سواری و ... می دانند در حالیکه کسانی که دلبستگی عاطفی به منطقه دارند ارزش محل را در خاطرات یا زمانی که در آنجا گذرانده اند می بینند. در عین حال دسته سومی نیز وجود دارند که برای هر دو مورد فوق ارزش قائلند. اگر شهرسازان، هر دو گروه و نیازهای آنها را درک کنند، می توانند با رعایت توازن و تعادل تصمیمات بهتری را اتخاذ نمایند
فضاهای شهری:
فضاهای شهری از آن دسته از فضاهای باز عمومی در شهر هستند که بستر تعاملات اجتماعی بوده و سه شاخص اصلی عرصه عمومی شهر را خواهند داشت. عمومی بودن ، باز بودن و بستر تعاملات اجتماعی ( پاکزاد، 1383، (94
عوامل موثر در کیفیت محیط شهری:
این عوامل بسیار متنوع و شامل طیف وسیعی از پارامترها می شود ولی در یک تقسیم بندی کلی میتوان آنها را در سه گروه کلی زیر دسته بندی نمود؛ کیفیات کارکردی: دسترسی به تامین نیازهای زیستی ، سلامتی، ایمنی، راحتی، آسایش، جهت یابی، اطلاع رسانی و...
کیفیات اجتماعی: احساس تعلق، تعامل جمعی، سرزندگی، مشارکت و...
کیفیات زیباشناختی: نظم فضایی، تنوع، انگیزش، زیبایی منظر، خوانایی ، تداعی و ... (مهدیزاده، (56: 1385 مسلما تلفیقی از عوامل مؤثر در کیفیت محیط و دید همه جانبه به آنها میتواند ما را در خلق محیطی مطلوب برای ساکنین یک شهر یا محله ای از آن رهنمون سازد و نگرش تک بعدی به این مقوله قادر به تغییر وضع موجود نمی باشد.
مفهوم فضای عمومی:
در فرهنگ انگلیسی آکسفورد ( (1993 ، واژه public، به معنای کلی ، و در اکثر معانی متضاد خصوصی به کار رفته است. متعلق به مردم یا متوجه مردم ؛ با آزادی موجود یا انجام شدنی ؛ و ارائه شده یا مرتبط با دولت یا دولت محلی و مرکزی.
لراپ3 در مطالعه خود در سال 1972 بر فضاهای عمومی شهر استکهلم به چهار محور زیر در تبیین ویژگیهای فضاهای عمومی موفق اشاره میکند:
-1 تامین قلمرو، امنیت، ساختار منسجم، تداوم و خوانایی و قابل پیش بینی بودن فضا -2 وجود تسهیلات مناسب در فضا، پاسخگویی، راحتی و آسایش در مکان
-3 میزان اطلاعات، شور و هیجان مکان: که مستلزم وجود ابعادی چون پیچیدگی و رمز آلودی، آموزش ، امکان بیان خود، گوناگونی و تضاد، انتخاب هویت یابی، خلوت جویی و دلبستگی در فضاست.
-4 تعاملات اجتماعی (lerup,1972:356-358)
فضاهای عمومی فرصتی برای توسعه ابعاد اجتماعی فرد به لحاظ تعاملات اجتماعی و تجربه مشارکت در حیاط جمعی در شهرها هستند که پاسخگو بودن آن ها رشد و توسعه فردی و اجتماعی و نیز رشد تعامل مطلوب انسان-انسان و انسان-مکان را در شهرها به همراه دارد. (چرخچیان، (53 :1388 سرزندگی فضای شهری: سرزندگی شهری ، پدیده ای ادراکی- شناختی است که در جریان فرایند داد و ستد میان خصوصیات
کالبدی و ادراک پذیر شهر از یک سو و الگوها و رمزهای فرهنگی، توانایی های ذهنی، تجارب قبلی و اهداف ناظر از سوی دیگر شکل می گیرد. (گلکار،1386، (46 آنچه به یک فضا زندگی می بخشد مردم و حضور فعال و پرشور و نشاط آنها در فضاست. انسان به عنوان یک موجود اجتماعی نیاز
به شناور شدن در دریای جمعیت دارد(پاکزاد،1382،(98 امروزه مراکز شهری به بهترین وجهی میتوانند نقش مراکز زندگی جمعی را ایفا کنند . در این مکان ها توفیق ملاقات دست میدهد
و مورد استفاده گروههای مختلف قرار میگیرند . اگر شهری دارای چنین فضاهایی باشد شهری زنده است (پاکزاد، 98،(1382 سرزندگی را میتوانیم به سرزندگی اقتصادی، اجتماعی،محیطی و فرهنگی تقسیم بندی نماییم.
نظرات دانشمندان شهرسازی در باب سرزندگی
سای پامیر2 در کتاب "آفرینش مرکز شهری سرزنده" برای طراحی فضای عمومی مرکزشهر 7 اصل را معرفی میکند که به اعتقاد وی منجر به سرزندگی مرکز شهر می باشد. خلاصه نظریات وی به شرح زیر است:
آفرینش یک ساختار سازمان دهنده، به وجود اوردن هویتی برجسته ساز، ایجاد نوع و جذابیت، اطمینان از تداوم بصری و عملکردی، به حداکثر رساندن سهولت استفاده، فراهم نمودن آسایش، فراهم نمودن آسایش ، تاکید بر کیفیت بالا (سای پامیر،1389 ، (81-87
لینچ سرزندگی را یکی از هفت محور اصلی کیفیت یک شهر می داند (این هفت محور اصلی عبارت اند از : سرزندگی، معنی، تناسب، دسترسی، نظارت و اختیار، کارایی و عدالت) و آن را اینگونه تعریف می کند:
سرزندگی یعنی اینکه تا چه اندازه شکل شهر حامی عملکردهای حیاتی، نیازهای بیولوژیکی و توانایی های انسانی بوده و از همه مهمتر چگونه بقاء همه موجودات را ممکن می سازد. این یک معیار انسان محوری است .گرچه بعید نیست روزی فرا رسد که به محیط زیست به عنوان حامی زندگی موجودات زنده نیز نگاه کنیم. بدون اینکه این امر نقش مستقیمی در زندگی خود انسان داشه باشد (لینچ،154،(1376 به طور خلاصه بیشترین عوامل موثر بر کیفیت و سرزندگی فضاهای عمومی که در دیدگاه اکثریت نظریه پردازان حوزه معماری و
روانشناسی محیطی از جمله لینچ،ونچوری،لنارد،بییبر و هیگینز،سای پامیر،یان گل،چپ من،جیکوبز،راب کریر،تکرار شده اند را میتوان اینگونه نام برد:
- تنوع و انعطاف پذیری فضا
- امنیت(زیست محیطی و روانی)
- وجود فعالیت های شبانه روزی
- برگزاری فعالیت ها و رویدادهای اجتماعی مشترک
- خونایی
- فضای سبز
- نظام حرکت و دسترسی پذیری
- اختلاط کاربری ها
- جذابیت بصری طرح
- فضای سبز و توجهات زیست محیطی
- توجه به نیازها و خواسته های اقشار مختلف
تصویر -2 ابعاد مختلف موثر در یک فضای عمومی شهری: pps.org,2000
یافته ها:
در ادامه برای درک بهتری از موضوع و ارزیابی مجدد عوامل فوق برای جمع بندی نهایی و به دست آمدن الگویی مناسب و مشخص جهت طراحی مجموعه فرهنگی تفریحی در منطقه 22 تهران، به بررسی چند نمونه فضای فرهنگی موفق که پژوهش های مشابهی با هدف ما در آنها انجا و اجرا شده اند می پردازیم.
-1 مرکز فرهنگی اسلامی،تیرانا3
این مجموعه فرهنگی شهری اثر معماران بیگ، محیطی برای تعامل میان سه مذهب موجود در آلبانی است و تنها به مسلمانان این شهر اختصاص ندارد، بلکه مکانی ست برای آموزش و آشنایی عموم مردم با ارزش های اسلامی و نمادیست کامل برای این مذهب. طراحی بر اساس ایجاد فضایی عمومی با دعوت کنندگی بالا و انعطاف پذیری مناسب آن با امور روزانه شهروندان و وقایع بزرگ مذهبی صورت گرفته است و به زیبایی و با هماهنگی بالایی به میدان سندربرگ، شهر تیرانا و شهروندان آن از مذاهب مختلف متصل شده است.(رجب زاده،(74 :1393 ضمن این که، این پروژه در میان باغ زیبای اطراف مسجد احداث شده و نمادی از غنای ادبیات اسلامی در اهمیت به گیاهان است.
