بخشی از مقاله
بررسی عوامل تاثیرگذار در افزایش تعاملات اجتماعی مراکز تجاری-تفریحی شهری
چکیده:
یکی از امور مهم روزمره در زندگی خانواده ها در سراسر جهان خرید پایاپای یا نقدی کالا و خدمات بوده و هست. پیش بینی و برنامه ریزی مراکز تجاری از مهم ترین مسائل شهرسازی بوده و بسیاری از مشکلات شهری را حل خواهد نمود.خواسته اصلی در تمام مجتمع های تجاری ایجاد محیطی خوشایند برای خرید کالا و دریافت خدمات و نیز برآورد یک نیاز اجتماعی است.در بازارهای ابتدایی مردم غالبا برای عرضه کالاهای خود از مناطق دورافتاده کیلومترها راه می پیمودند که شاید جنبه ی اجتماعی مهمترین قسمت از تجربه شخص در بازار می بود که این جنبه اجتماعی و مهم بازار تدریجا بر اثر تبدیل روش های روستایی به پیچیدگی تجربه مختص زندگی شهری نقش خود را از دست داد.
در جامعه مصرفی جدید ، مرزهای قلمرو کار و تفریح، تجارت و فراغت مبهم و لغزنده شده است. بسیاری از مراکز خرید بزرگ برای جذب مشتری، از عنوان توریست برای بازدیدکنندگان خود استفاده میکنند از سوی دیگر مراکز تفریحی چون شهربازیها به مکانی برای خرید نیز تبدیل شدهاند. نفس خرید، عملی دوپهلو است که هم کار و هم فراغت است. واسازی و تفسیر مجدد از معنای خرید و فراغت در زمانه ما موجب شده است که جوامع مدرن غربی به نوعی به تلفیق این دو مکان در معماری روی آورند.بر طبق تحقیقاتی که در بریتانیا توسط جانسن (9191) صورت گرفت از دهه هشتاد به بعد خرید کردن بخشی از فعالیتهای فراغتی به حساب میآید .
در عصر جدید صنعتی و بروز عناصر جدید شهری دردوران معاصر که این تغییر شکل، هویت انسانی جدیدی را بروز داده و از طرفی استفاده از یک الگوی ثابت در مناطق مختلف برای ساخت فضاهای خدماتی شهری و با گسترش حساب نشده شهرها این مراکز به صورت واحد های پراکنده در امتداد خیابانهای مرکز شهر ظاهر می شوند که منجر به تغییرات در مدل شهرسازی و فضاهای عمومی شهری شده که در نتیجه آن شاهد آشفتگی کالبدی شهرهای معاصر،کاهش وحدت و یکپارچگی هویت اجتماعی-فرهنگی ساکنانش باعث از بین رفتن روح فضاها ،سنت ها و کیفیت محیط می شود.از طرفی دیگر هم با جایگزینی فضاهایی برای آمد و شد به از دست رفتن بسیاری از فضاهای شهری سنتی با عملکرد مهم اجتماعی – فرهنگی منجر شده است. با توجه به این مسائل در این تحقیق سعی بر آن شده است که با بررسی و مطالعات در خصوص شناخت مراکز تجاری و خدماتی شهری، پیشینه تاریخی این مراکز در ایران و جهان و عناصر سنتی شکل دهنده ی آن ،آشنایی با تقسیم بندی های بازارهای جهانی، تعریف و کاربرد تعاملات اجتماعی در فضاهای عمومی شهری و چگونگی افزایش تاثیر تعاملات و مراودات اجتماعی بر ایجاد و شکل دهی فضاهای پویا و جذاب عمومی شهری با ذکر نمونه موردی پرداخته شده است.
کلمات کلیدی: تعامل اجتماعی ، مراکز تجاری ، عناصر سنتی و بومی ، بازار ، فضای عمومی شهری.
مقدمه :
شهر پدیده ای مصنوع است و این پدیده مصنوع و وابسته انسان و فعالیتش، ماهیت خود را از انسان و روابط اجتماعی او به دست می آورد.شناخت کافی از انسان و نحوه ارتباطش با سایرین و چگونگی آن میتواند در شکل دهی محیط برای برقراری بیشتر تعامل و ارتباط موثر باشد. لذا در این روند با بررسی انسان به عنوان یک موجود اجتماعی که دارای سطوح کمی و کیفی مختلفی از تعاملات اجتماعی است ، شناخت قرارگاه های رفتاری و مناسبت های اجتماعی و فعالیت های دارای ظرفیت بالقوه برای کنش های اجتماعی و روابط معنادار ، اهمیت پیدا می کند( واعظی ، مهدی ؛ نشریه مهیار؛ماهنامه فرهنگی جوانان ؛ شماره ( 109
مراکز خرید و ساختمان های تجاری از جمله ساختمان هایی هستند که در آن تعدادی فعالیت دست به دست هم داده و به منظور اقتصاد مشترک خویش یک قاعده منظم و کلی را پی ریزی می کنند .ازآنجایی که این مراکز معمولا با همکاری مشترک چند گروه به وجود می آیند به نوعی از ساختمان های مهم شهری است که نیازمند برنامه ریزی و طرح ریزی دقیق در طراحی و ساخت آن می باشد زیرا بدنه اصلی و هویت شهری را شکل می دهند.واحد های تجاری همواره قسمت های مهمی از بافت شهرهای قدیم ایران را تشکیل می دادند اما در حال حاضر با گسترش حساب نشده شهر ها و عدم توجه به هویت و تمدن بازارهای سنتی ما و عناصر تشکیل دهنده آن مانند راسته بازار ، دالان ، خانبار ، تیم و تیمچه و قیصرا و... و پراکندگی نا متوازن در امتداد خیابان ها مشکلات شهری از جمله عدم امنیت ، ترافیک زیاد ،افزایش نرخ کالاها و... را به همراه خواهد داشت.
در این پژوهش سعی بر آن بوده است که با گردآوری داده ها و اطلاعات به شیوه ی کتابخانه ای و استفاده از اسناد و منابع موجود ،به بررسی برنامه ها و طرح های توسعه مرتبط با اکوتوریسم پرداخته شود تا در جهت رفع مشکلات ذکر شده به همراه ایجاد کانونی فعال و پویا در شهر با توانایی برقراری ارتباط بین قومیت ها و جنسیت ها و رده های سنی مختلف در کنار هم ، در جهت تقویت بخشیدن به فضاهای باز و عمومی شهری و ایجاد تعاملات بیش تر اجتماعی و فعالیت های شهری اقداماتی صورت گرفته باشد.که در این راستا به بررسی و شناخت مراکز تجاری و خدماتی شهری، پیشینه تاریخی آن و عناصر سنتی شکل دهنده آن و تقسیم بندی انواع این مراکز در ایران و جهان و سپس تعریف تعاملات اجتماعی ، ویژگی محیط ساخته شده با قابلیت تعاملات اجتماعی ، کاربرد طراحی برای افزایش تعاملات اجتماعی و بررسی عوامل موثر در افزایش آن پرداخته می شود.
هدف از مطالعات ذکر شده بر پایی کانونی فعال خدماتی درشهر برای مخاطبین برای تمامی گروه های سنی ، ایجاد پیوند قومی بین عناصر شهری و توانایی برقراری ارتباط موثر با سایر نقاط شهری ، رونق دادن به فعالیت های شهری و جذب افراد مختلف ، تاکید به نقش هسته مرکزی فضای عمومی شهر به عنوان کانون ارتباطات و محل برگزاری نمایشگاه ها و همایش ها و رویداد های عمومی و ... بوده است که با تعریف و بررسی موضوعات مرتبط با تعاملات اجتماعی به دنبال پاسخگویی به سوالاتی مانند؛ چگونه می توان با ایجاد فضایی خدماتی ( تجاری-تفریحی)در جهت برقراری بیشتر تعاملات اجتماعی و ارتقای روابط شهروندان گام برداشت؟ چه عوامل و راهکار هایی در پویایی اجتماعی و فرهنگی و روانی افراد در یک فضای تجاری موثر است؟با ذکر نمونه موردی می پردازیم.
تعریف واژه بازار:
فضایی که در آن کالاهایی برای فروش یا تولید عرضه می شود و محل تجمع که اغلب مسیر ارتباطی نیز می باشد ، بازار خوانده می شود. واژه بازار بسیار کهن است و در برخی از زبان های کهن ایرانی وجود داشته است . این واژه در پارسی باستان به صورت »آباکارسی« به معنی محل اجتماع و دادوستد بکار می رفته است و در پارتی بصورت »واژار« مورد استفاده قرار گرفته است . این واژه ایرانی به زبان برخی از سرزمین های ترکی،عربی ، عثمانی و برخی از کشورهای اروپایی راه یافته است.( کیانی ، محمد یوسف ، شهرهای ایران) در زبان فارسی بازار به عنوان اسم مکان به معنی محل خرید و فروش کالاست که این واژه امروزه بیشتر درباره بازارهای
دائمی ، اصلی و قدیمی شهرهای تاریخی به کار می رود. ( سلطانزاده ، حسین ، بازارهای ایرانی)
تعریف مراکز تجاری:
مراکز تجاری به مفهوم کلی به محلی سرپوشیده و یا روبازی اطلاق می گردد که تعدادی فروشگاه را شامل گردیده که این فروشگاه ها می توانند از یک یا چند صنف مختلف تشکیل گردند. این محل کانون داد وستد بوده و ارتباط مستقیم بین عرضه و تقاضا را برقرار می نماید.( حدادزاده ،محمدحسین ، وبلاگ )
پیشینه ی تاریخی بازار در ایران و جهان :
بازار در دوران کهن تا دوره ی ماد سکونت گاه هایی است که اقتصاد آنها بر تولید صنایع دستی و بازرگانی و کشت غلات و دامداری متکی بوده است.فعالیت های باستان شناسی نشان داده است که در بخشی از ناحیه مسکونی شهر اور در سومر، راسته هایی وجود داشت که در دوسوی آنها دکان هایی ساخته شده بود و قسمت هایی از آن راسته ها با سایبان پوشانده بودند . این راسته ها را می توان نمونه های کهن بازار به شکل خطی دانست .
بازار از دوران ماد تا آغاز دوران اسلامی بر اساس بعضی حکایت های تاریخی ، در برخی از سکونتگاه های نخستین آریایی ها ، محلی برای عرضه محصولات غذایی و سایر نیازمندی ها از طریق انواع کارگاه های صنعتی بوده که در امتداد مسیرهای مهم ارتباطی مانند کاروانسرا ، انبار و.. ؛ بازارها و فضایی برای عرصه انواع کالاها بنا گردید. در این دوره بسیاری شهر ساخته شد و روابط بازرگانی ایران با همسایگانش توسعه یافت و بازار به یک فضای مهم شهری تبدیل شد.
شهر نشینی در دوران اسلامی گسترش یافت و بسیاری از شهرهای کوچک قدیمی توسعه یافتند و شماری شهر جدید در برخی از نواحی کشور به ویژه در نواحی مرزی یا ارتباطی ساخته شد . در برخی از شهرهای جدید مانند بصره و کوفه فضایی باز برای بازار در نظر گرفتند . به عبارت دیگر فضایی به صورت بازار گاه در نظر گرفته می شد که جای ثابتی برای افراد وجود نداشت . اما به تدریج فضاهایی به صورت دکان در بازار بنا گردید و بازاری دائمی در بخشی از شهر شکل گرفت
. در این نوع بازار ها هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محل معینی عرضه می شد.
در دوره صفویه توسعه روابط خارجی ایران موجب گسترش بازرگانی خارجی و در نتیجه رونق تولید انواع محصولات شد. رونق دادوستد داخلی و خارجی به رشد شهرنشینی و توسعه شهرها منجر شد و بازار های شهرهای بزرگ مانند اصفهان ، تبریز ، مشهد ، قزوین و شیراز به شدت گسترش یافتند.
دوتحول مهم اقتصادی و یک تحول مهم شهری در دوره قاجار رخ داد که در روند توسعه بازار تأثیر بسزایی بر جای گذاشت
. نخست آن که مبادلات اقتصادی بین ایران و سایر کشورها بویژه روسیه و کشورهای اروپایی در این دوره منجر به ورود برخی از کالاهای خارجی به بازار های ایران شد و در برخی زمینه ها به تولید محصولات ایرانی آسیب وارد شد و صادرات برخی کالاها دچار بحران شد.
تحول دوم مربوط به تأسیس و راه اندازی تعدادی کارخانه مانند کارخانه باروت کوبی ، اسلحه سازی ، ماهوت بافی و ... بود که موقعیت شهری نواحی جدید شهری و سپس ایجاد خیابان های مستقیم در بافت قدیمی منجر شد و ابتدا نمادهای جدید شهری ، اداری و حکومتی و سپس دکان ها و فضاهای تجاری در کنار خیابان ها ساخته شد و به این ترتیب ساختار بیشتر بازارها به صورت نوعی فضای ایستا تقریباً دچار ایستایی و رکود شد و راسته ها و فضاهای تجاری به صورت متمرکز در کنارخیابانها و در سراسر شهر گسترش یافت و بازارها غالباً به فضاهایی قدیمی و تاریخی تبدیل شدند و برخی از آنها که در شهرهای بزرگ و پر جمعیت قرار دارند هم چنان فعال و پویا هستند و بعضی از آنها به ویژه بازارهای شهرهای کوچک و کم جمعیت به تدریج تهی از فعالیت ، فرسوده و متروک شده اند.
شکوفایی بازار ایرانی از دوره ساسانی و در اثر رواج بازرگانی داخلی و شهرنشینی صورت می گیرد.بازار را بعد از بناهای مذهبی می توان مهمترین رکن شهرهای اسلامی بشمار آورد.
برخی از آنها بر تحول ساختار شهری بازارها بی تأثیر نبود . زیرا برخی از آنها به سبب پاره ای از ملاحظات شهری در بیرون بازار ساخته شد و به این ترتیب نقش بازار به عنوان یگانه محور اصلی اقتصادی شهر بتدریج تضعیف شد. تحول مهمی که در زمینه ساختار شهری در این دوره صورت گرفت و نقش بسیار مهمی بر تحول بازار ها بر جای گذاشت مربوط به ساختن معابر و خیابانهای مستقیم است. ( سلطانزاده ، حسین ، بازارهای ایرانی)
عناصر اصلی بازار سنتی :
· راسته بازار
راسته ها مسیر اصلی بازار ها هستندکه یا موازی هم و یا متقاطع بوده اند وقتی دو راسته اصلی همدیگر را قطع می کردند چهارسو یا چهارسوق به وجود می آمده. راسته های معروف در بازار اصفهان,کرمان,شیراز,تبریز,یزد و...هستند. در بعضی شهرها به مناسبت هایی این مسیرها طولانی می شدند مثل بازار زنجان که طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران است دلیل آن نیز سرمای زیاد و طولانی شهر است.
· چهارسوق
در چهارسوق بازار ، مکانی برای داروغه به نام تخت داروغه یا میرشب که انتظامات بازار را حفظ می کرده است اختصاص داده شده است.
· رسته بازار
به معنی صنف است و در بخش های مختلف راسته اصلی قرار می گرفته, مثل رسته گیوه فروش ها,مسگرهاو...این عنصر محیطی آزاد برای خریدار بوده که با مراجعه به رسته مخصوص,جنس خود را خریداری می کرده است. رسته ها معمولا روبروی هم نسیت و سعی می شده تا برای به وجود نیاوردن شلوغی بصورت چهارراه ساخته شوند.رسته هایی مثل رسته مسگرها را به خاطر سروصدای آن, دور از مشاغل دیگر می ساختند.
· دالان
فرق دالان با رسته در این است که در دالان جنس های مختلفی نیز وجود داشته است .سه دالان ملک در تهران از دالان های معروف هستند.
· خانبار یا کالنبار
محل انبار و کار روی جنس بوده است.جنسی که به وسیله چهارپایان حمل می شده نمی بایست وارد بازار شود(حتی بوسیله چرخ و گاری) لذا اجناس از راهی موازی بازار بنام پس کوچه یا پشت کوچه در خانبارها خالی می شده,خانبارها محوطه بزرگی در پشت سراها بوده و در آنجا چند کارگاه دستی کوچک و انبار قرار داشته است مثل کارگاه بسته بندی و یا اینکه عناصر مختلف یک جنس مثل گیوه که شامل رویه گیوه و تخت گیوه می شد در آنجا جمع شده روی آن کار می کردند و بعدا به سرا برده می شده است.
· تیم و تیمچه
در واقع مرکز چند تجارت خانه مشابه بوده و به معنی چیز گرد و جمع و جور و وسیع می باشد.فرق آن با سرا این است که تیم و تیمچه را بعدا سرپوشیده می کردند.از میان تیم های زیبای ایران باید نخست از تیم بزرگ قم و تیمچه امینی کاشان یاد کرد که در عصر انحطاط معماری ایران بصورت یک شاهکار نغز و هنرمندانه خودنمایی کرده است. در یک تیمچه احتمالا یک نوع تجارت و در تیم چندین نوع تجارت میتوانست صورت بگیرد.
· قیصریه یا قیصرا
به معنی سرای دراز است و محل کار صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند زرگران,گوهریان,سوزن دوزان و بزازان بوده است.قیصریه ها در داشته است و خلوتی آن اجازه میداده است که کارهای هنری در آن انجام گیرد.از قیصریه های زیبا قیصریه قزوین,قیصریه ابراهیم خان در کرمان,قیصریه اصفهان می باشد.
· دکان
دکان ها متناسب با کالایی که در آن عرضه می شد شکل و ابعاد خاصی داشته است,مثلا دکان نانوایی یا قندریزی,اغلب دکان هایی که به سوداگران خرده فروش مانند داروگر اختصاص داشت دو اشکوبه بوده و از بالاخانه آن برای جور کردن کالا یا ساخت دارو و تنظیم حساب و دفتر استفاده می شده است.
فضای کالبدی بازار برای پاسخگویی به نیازهای جدید همواره در حال تغییر شکل بوده و علاوه بر گسترش در امتداد مسیر راسته اصلی و نفوذ در محله ها از طریق راسته های فرعی, بخش هایی از فضای مسکونی اطراف بدنه راسته ها را نیز به خود اختصاص داده و بصورت سرا یا تیم مورد استفاده قرار میگرفت. ( سلطانزاده ، حسین ، بازارهای ایرانی)
تقسیم بندی حوزه عمل بازارهای ایرانی:
بازارهای بین المللی: در دوره هایی که روابط سیاسی و اقتصادی توسعه یافته بودند مانند دوره ایلخانیان,مغول,بازارهایی در محل تقاطع شاهراه های مهم و سر راههای تجاری در شهرهای سلطانیه و بندر هرمز ایجاد شده بود.
بازارهای ملی: بازارهایی بودند بر سر راه های کاروانی و داخلی که در آنها مبادلات تجاری داخلی کشور صورت می گرفت مانند بازار یزد,شیراز,اصفهان و کرمان.
بازارهای منطقه ای: در حوزه ی نفوذ یک منطقه ی جغرافیایی محدود که بستگی به تراکم روستاها و آبادی ها ی اطراف آن داشته است و با راههای ارتباطی فرعی کشور در ارتباطند.
بازارهای محلی: قدرت خدماتی آنها محدود بوده و تامین کننده نیازهای یک شهر بوده است مانند نایین.
بازارهای دائمی: در شهرهای متوسط و بزرگ و گاهی در شهرهای کوچک در امتداد یک یا چند راه اصلی شهر قرار می گیرد.
بازارچه ها: به بازارهای کوچکی اطلاق می گشته که در شهرهای بزرگ و متوسط در مرکز هر محله تشکیل می شد و از چند دکان مانند میوه فروشی و گاه نانوایی, بخاری و پنبه دوزی و ...که نیازهای روزانه و هفتگی مردم محله را برطرف می کرد. فضاهای محله و بازارچه ها دو نوع بود: نخست به صورت میدانچه و دوم به صورت یک گذر که در بخشی از معبد اصلی محله قرار داشت.
بازارهای ادواری: بازارهایی که در موقع معینی از سال یا حتی هفته ای بصورت دوره ای برقرار می گردید. وسعت و زمان برپایی این بازارها به نوع کالاهای موجود و مورد مبادله و حجم مبادلات و حوزه نفوذ آنها بستگی دارد.
بازارگاه های شهری: در بسیاری از شهرهای کوچک و بزرگ فضایی باز و ساخته نشده برای استقرار دستفروشان وجود داشت که در آنها کالاهای ارزان قیمت ارائه می شد و در بعضی از شهرهای بندری و مرزی حتی کالاهای لوکس عرضه می گردید.تفاوت بازارگاه ها با بازارهای ادواری در زمان برپایی آنها بود.
مکان سنجی و تاثیر گذاری مرکز تجاری در شهر:
به دنبال افزایش بی رویه جمعیت و مهاجرت پذیری اکثر مراکز عمده شهری و رشد نامتناسب آنان به علت عدم تناسب
صحیح بین فعالیتها و محل قرارگیری آنها و تمرکز مراکز مهم ،تصمیم گیری اجرایی برنامه ریزان کشور ضمن ایجاد
تعادل از نظر توزیع فعالیتها و تناسب جمعیت این سرویسها را به بخشهای دیگر کشور نیز منتقل کردند.شهر قائمشهر
بدلیل نبود و کمبود فضاهای تفریحی و جمعی در عین حال خدماتی برای این موضوع انتخاب شده است.
میزان موفقیت فضا ها و بناهای شهری با میزان استفاده از آن فضا و حضور انسان در آن متناسب است. در واقع معماری باید به جای افتراق و جدایی در پی افزایش تعاملات اجتماعی و همبستگی انسان ها باشد. اما آنچه امروزه در اغلب فضاهای شهری با آن روبرو هستیم کاهش روابط و مشارکت اجتماعی ساکنان در این فضاهاست که باتوجه به این مسئله سعی شده به دنبال راه حل مناسب برای آن از طریق شناسایی و ارزیابی مولفه های مختلف باشیم.
در طی رساله به شناخت این مسئله که در طراحی بناهای شهری چه عواملی باعث تشدید کنش های اجتماعی افراد در فضاهای شهری می شود و چه عواملی باعث می شود این گونه فضاها برای مردم ، قابل استفاده و قابل تحمل و قابل پذیرش شود ، دست پیدا کنیم.(بهزادفر، طهماسبی ، ( 91 : 9911 در نظریه های هنجاری طراحی محیط اظهار نظر های زیادی راجع به چگونگی تاثیر طراحی بر تعامل اجتماعی مردم
شده است.بیشتر جملاتی که از معماران بزرگ با توجه به طرح هایشان شنیده می شود: » سلسله مراتب فضا به گونه ای برقرار شده که مردم بتوانند رابطه اجتماعی برقرار کنند .« فرضیه این اظهار نظرها این است که شکل گیری مسیرهای حرکت و مکان قرارگیری خدمات مشترک ، تعامل اجتماعی مردم را تحت تاثیر قرار می دهد. (لنگ ، ( 9999
فضای عمومی شهری:
این فضاها از دیرباز تاکنون بسترکالبدی تعاملات اجتماعی مردم بوده است.تحقیقات و تجارب جهانی صورت گرفته بر این نکته اشتراک دارند که فضای عمومی شهری می بایست مکانی برای تعاملات اجتماعی و زندگی جمعی باشند.فضای عمومی را دارای رسالتی برای افزایش سرمایه اجتماعی در جوامع ، در بستر تعاملات و مراودات اجتماعی می داند که می توانند بستری برای توسعه و شکل گیری "هویت فردی" و "اجتماعی" باشند.
فضای شهری به ترکیبی اطلاق می شود که از فعالیت ها، بناهای مختلف فرهنگی ، اجتماعی ، اداری،تجاری و مانند آن و عناصر و اجزای شهری به صورتی آراسته،هماهنگ و واجد نظم و زیبایی و بالطبع با ارزش های بصری تشکیل می گردد و از نظر فیزیکی دارای بدنه ای محصور کننده می باشد. (رفیعیان ، خدائی، (39 :9999 که در ادامه این رساله در مورد مولفه های تاثیر گذار در افزایش تعاملات اجتماعی و تحکیم و توسعه روابط شهروندی در مراکز تجاری بررسی های لازم انجام می شود.
