بخشی از مقاله
اثرات و پیامدهای اجتماعی و فرهنگی فضاهای شهری بر زنان
(مورد مطالعه: مجموعه شهربانو در منطقه 11 تهران)
چکیده
این مقاله به بررسی اثرات اجتماعی و فرهنگی احداث فضاهای شهری بر زنان و دختران جوان
میپردازد که به صورت موردی مجموعه شهربانو در منطقه 11 تهران مورد بررسی قرار گرفته است. روش مورد استفاده در این پژوهش، روش تحقیق کیفی با استفاده از بررسی ارزیابی اثرات اجتماعی (اتا) است. در این روش طی ده مرحله، پیامدهای اجتماعی پروژه مورد ارزیابی قرار
میگیرد. نمونه آماری بر اساس مصاحبه با زنان ساکن منطقه و مسؤولان شهرداری و زنان فعال
در ادارات مختلف منطقه که به احتمال زیاد در آینده از این مجموعه استفاده میکنند، انتخاب شدند. برای انجام مصاحبههای عمیق فردی و گروهی 30 نفر از بین زنان منطقه، مسؤولان شهرداری منطقه، زنان عضو شورایاری محلات، فرهنگسراها، سرای محله، خانه فرهنگ، مراکز آموزشی ساکنان منطقه انتخاب گردیدند و با انجام مصاحبه تأثیرات مثبت و منفی اجرای این طرح سنجیده شد. اجرای این مجموعه دارای اثرات منفی از قبیل محدود کردن زنان به فضاهای محدود و مشخص و دوری از فضاهای عمومی جامعه خواهد بود. البته اثرات مثبت ایجاد این مجموعه برای زنان بیشتر از اثرات منفی است به گونهای که اجرای این مجموعه دارای پیامدهای اجتماعی مثبت از قبیل: تحکیم بنیان خانواده، بهبود روابط با همسر و دختر، کمک به مادران در تربیت فرزندان برای زندگی اجتماعی بهتر، کاهش آسیبهای اجتماعی و انحرافات،
افزایش توانمندی اجتماعی، روحی، روانی و جسمانی زنان و دختران منطقه خواهد بود. واژههای کلیدی: طرح اتا، مجموعه شهربانو، وضعیت جامعه تحتتأثیر، پیامد فرهنگی اجتماعی پروژه بر زنان
مقدمه
تا چند دهه پیش، توجه اصلی در پروژههای توسعه شهری معطوف به ملاحظات اقتصادی بود؛ نگرانی چندانی در خصوص پیامدهای اجتماعی، فرهنگی پروژههای توسعه شهری وجود نداشت و به اجتماع محلی، نظام همسایگی و شبکههای اجتماعی که زیربنای اصلی تأمینکننده حمایت مردم در مقابل سختیها و فشارهای ناشی از اجرای این پروژهها بود کمکی صورت نمیگرفت. از دهه 1960 ارزیابی اثرات زیستمحیطی این پروژهها مورد توجه قرار گرفته و اخیراً نظر برنامهریزان و تصمیمگیران حوزه شهر را به خود جلب کرده است.
منظور از تأثیر اجتماعی هرگونه تأثیری است که پروژههای توسعه شهری بر شیوههای زندگی، کار، روابط اجتماعی و سازماندهی مردم باقی میگذارد (کمیته بین المللی، (1995؛ به عبارت دیگر ارزیابی تأثیرات اجتماعی عبارت است از تحلیل، نظارت و مدیریت بر پیامدهای اجتماعی پروژههای توسعهای شهری است که این پیامدهای اجتماعی میتواند مثبت یا منفی، آشکار یا پنهان، خواسته یا ناخواسته باشد. این ارزیابی با تحلیل ویژگیهای جمعیتی مردمی که تحت تأثیر پروژه هستند شروع میشود. بنابراین مقاله حاضر به بررسی »ارزیابی اثرات اجتماعی و فرهنگی مجموعه شهربانو بر زنان منطقه 11 تهران« میپردازد. از آنجا که بر اساس اسناد موجود در شهرداری تهران، هدف از احداث »مجموعه شهربانو« و فعالیتهای مورد نظر آن، طراحی فضایی به منظور برآورده نمودن نیازهای واقعی زنان شهر، سالم و امنسازی محیط فعالیتهای زنان، اشتغالزایی، تعمیق فرهنگ حجاب و عفاف، سالمسازی اوقات فراغت بانوان از طریق برنامههای ورزشی، هنری فرهنگی توسط بانوان برای بانوان است (اداره کل امور بانوان شهرداری تهران ، (1390؛ بنابراین در این پژوهش اثرات و پیامدهای اجتماعی و فرهنگی مجموعه مورد نظر بر زنان و دختران جوان منطقه 11 به صورت احتمالی مورد ارزیابی قرار گرفته است تا سنجیده شود که از نظر مصاحبهشوندگان، اجرای این پروژه چه اثرات مثبت و منفی بر مصرفکنندگان این فضا دارد.
ضرورت و اهمیت مسأله
شهرداری تهران براساس پیامدهای اجتماعی محسوس و نامحسوسی که پروژههای توسعهایاش طی یکی دو دهه گذشته برای شهروندان به دنبال داشته است، خلأ چنین مطالعاتی را در سیاستها، برنامهها و پروژههای توسعهای خود احساس کرده است. در پاسخ به این نیاز بود که درسال 1386 شورای شهر تهران در مصوبهای، شهرداری را ملزم به انجام مطالعات توجیهی فنی، اقتصادی، زیستمحیطی و فرهنگی در تمام پروژههای شهری نمود. با توجه به دستورالعمل ابلاغی شماره 8710/98030 در تاریخ 87/4/31 تمامی بخشهای شهرداری تهران موظف شدند برای کلیه طرحها و پروژههای شهری قبل، در طول اجرا و پس از اجرا، مطالعات ارزیابی تأثیر اجتماعی انجام دهند (دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، .(2 :1389
امروزه هدف برآورد پیامدهای اجتماعی کسب اطمینان از این امر است که »پروژه های« توسعه (یا به عبارت دیگر مداخلات برنامه ریزی شده ای) که انجام می شوند، بیشترین منافع و کمترین هزینه ها را به همراه داشته باشند، بویژه آن دسته از هزینه ها که بر اجتماع تحمیل می شوند. این هزینههای (جانبی)غالباً به قدر کفایت در محاسبات تصمیمگیران، ناظران و سازمان های توسعه و عمران به حساب نمی آیند. این امر تا حدی ناشی از این است که این دسته از هزینهها به سادگی قابل شناسایی، کمیکردن و اندازهگیری نیستند. چنانچه این تأثیرات را پیشاپیش شناسایی کنیم می توانیم در مورد اینکه چه مداخلاتی باید به عمل آوریم و این مداخلات باید به چه شکلی انجام شوند، تصمیم های بهتری بگیریم.
در سالهای اخیر اثرات اجتماعی تمام پروژههای شهرداری قبل از اجرا سنجیده شده است چنانکه به طور نمونه تأسیس کتابخانه در پارک کودک (محله هفت) منطقه نه شهرداری تهران یا پروژههای کلانتری از قبیل اثرات اجتماعی تونل توحید و یا مرکز نگهداری زبالهکن، اهمیت دوچندان انجام طرح اتا را از نظر سنجش اثرات اجتماعی، فرهنگی اجرای پروژههای شهری نشان میدهد.
ادبیات تحقیق:
* ارزیابی اثرات اجتماعی پروژه( اتا):
هر اقدام توسعهای شهری گروه های زیادی را تحتتأثیر قرار می دهد. این اثرات و پیامدها همیشه مثبت و خوشایند نیستند، بلکه در برخی مواقع پیامدهای منفی زیادی به دنبال خواهند داشت؛ بنابراین انجام مطالعات اتا ضروری است تا پیامدهای منفی احتمالی پروژه در مرحله پیش از اقدام توسعه ای شناخته و راهکارهایی برای تعدیل خسارات آن ارائه گردد. بر اساس مصاحبههای اولیه با زنان منطقه 11 بیان شد که اجرای پروژه مجموعه شهربانو اثرات و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی، روانی، فرهنگی و ... زیادی برای این شهروندان به طور عام و زنان و دختران (به طور خاص) خواهد داشت. بروز این اثرات و پیامدها برای محلات و گروههای تحتتأثیر، شدت و گستره متفاوتی خواهد داشت. این تأثیرات نیز در ابعاد مثبت و منفی مطرح هستند. آنچه مطالعه اتا را برای پروژه شهربانو ضروری میسازد بروز و ظهور پیامدهای اجتماعی و فرهنگی پروژه بر گروه زنان و دختران منطقه است . اجرای برنامههای متنوع و استفاده از امکانات اجتماعی، فرهنگی، هنری، ورزشی، کارآفرینی و ... مجموعه شهربانو، موجب بهبود وضعیت اجتماعی، فرهنگی و توانمندی روحی و روانی زنان و دختران در محیط خانواده و جامعه خواهد گردید. از طرفی حوزههای فرهنگی و اجتماعی معمولاً به فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی میپردازند؛ درحالیکه حتی خود طرحهای فرهنگی و اجتماعی هم باید دارای »مطالعات تأثیر اجتماعی« باشد(تقی زاده،.(1390
به نظر برخی از محققان، ارزیابی محلهای (پروژه) و سپس برنامهریزی برای محله را میتوان مناسبترین فرایند شناسایی، تعیین و اولویتبندی نیازهای ساکنان منطقه شهرهای بزرگ محسوب کرد؛ راهکارهایی که در نهایت میتواند بر اساس شرایط خاص هر منطقه و در چارچوب نظرها، عقاید و دیدگاههای ساکنان- ضمن شناخت مشکلات اجتماعی موجود- اقداماتی را با مشارکت اهالی برای مداخله و حل مشکلات ارائه و اجرا کند (مدنی قهفرخی، 1383 به نقل از ربانی و کیانپور،(1390 بنابراین ارزیابی و
برنامهریزی محلهای وقتی ثمربخش است که با مشارکت ساکنان آن محله انجام شود (ربانی خوراسگانی، کیانپور،.(103 :1390
اجرای برنامه های مجموعه شهربانو در منطقه 11 موجب حضور بخشی از زنان در فضاهای عمومی جامعه و به تبع آن افزایش سطح آگاهی آنان از مسائل زندگی اجتماعی و فرهنگی خواهد شد. این آگاهی نوع تعاملات اجتماعی آنان را در محیط خانواده با شوهران و فرزندان و محیط بیرون از خانواده تغییر خواهد داد. وجود اینگونه پیامدها و اثرات مطالعه ارزیابی، اثرات اجتماعی پروژه شهربانو را در منطقه 11 ضروری میسازد.
- مجموعه شهربانو
*نیاز و ضرورت احداث مجموعه شهربانو بر اساس یافتههای حاصل از مصاحبه با زنان ساکن منطقه و مسؤولان شهرداری به
بررسی نیاز و ضرورت احداث مجموعه شهربانو در منطقه 11 میپردازیم.
.1 نیازهای فرهنگی، تفریحی و ورزشی زنان و دختران منطقه: به اعتقاد خانم خیراندیش مسؤول اداره امور بانوان شهرداری منطقه 11 تهران »احداث پروژه مجموعه شهربانو از طرف اداره کل بانوان شهرداری تهران، تصمیمگیری و تصویب و به شهرداری منطقه 11 ابلاغ شده است. اداره بانوان شهرداری منطقه نیز ملزم به اجرای آن است اما با توجه به مشکلات و نیازهای زنان و دختران منطقه، احداث این مجموعه در منطقه 11 ضروری است. آنچه ضرورت احداث این مجموعه را در منطقه 11 ضروری میسازد، نبود مجموعه فرهنگی با داشتن ظرفیتهای اینگونه برنامههاست. محلات زیادی در منطقه فاقد امکانات فرهنگی، تفریحی، آموزشی و ورزشی برای زنان و دختران هستند. در محلات پایین منطقه (راهآهن، عباسی و آگاهی) فقط یک مجموعه ورزشی به نام »الزهرا« وجود دارد اما فاقد مجموعههای فرهنگی و تفریحی است. مجموعه الزهرا در موقعیت نامناسبی (ناامنی اجتماعی در خیابان رباط کریم) در منطقه قرار دارد و به همین دلیل ظرفیت موجود برای شرکتکنندگان (زنان) تکمیل نمیشود. خانوادهها اجازه نمیدهند که دختران آنها به این مجموعه رفت و آمد داشته باشند چون از امنیت اجتماعی مناسبی
برخوردار نیست. با این وجود محلات جنوبی منطقه از نظر فرهنگی و سطح فقر تفاوت زیادی ندارند و در سطح بسیار پایینی واقع شدهاند (خیراندیش، .(11 :1390 نکته مهم این است که مجموعه شهربانو میباید در محلات محروم منطقه (راهآهن، عباسی، آگاهی، منیریه، امیریه، فروزش) احداث شود تا زنان و دختران استفاده بیشتری از آن ببرند. این محلات دارای جمعیت بیشتری هستند و کاربری اصلی آنها مسکونی است. شهروندان محلات جمهوری، جمالزاده و انقلاب از امکانات فرامنطقهای تفریحی، فرهنگی و ورزشی مناطق 6 و 2 استفاده میکنند. این مناطق از امکانات بیشتری برخوردارند و به منطقه 11 نزدیکترند. کاربری این محلات اداری، تجاری، سیاسی و فرامنطقهای (مراکز سیاسی، بینالمللی، نظامی و....) است و جمعیت مسکونی زیادی نسبت به محلات جنوبی منطقه ندارند (خیراندیش،.(1390
.2 کمبود فضاها و مشکلات و محدودیت استفاده از آنها: یکی از دلایل ضرورت احداث مجموعه شهربانو برای منطقه، کمبود فضاها و امکانات فرهنگی و محدودیتهای استفاده از آنان است زیرا برای بانوان جامعه شهری تهران به طور کلی و بانوان منطقه 11 مکانهایی در نظر گرفته شده بسیار کم است. این فضاها محدودیتهای زیادی دارند؛ محدویتهایی که برخی مواقع در باورهای فرهنگی ریشه دارد؛ محدودیتهایی که بانوان آنها به خاطر نوع پوششان دارند و اگر مجموعهای برای بانوان و مخصوص آنها درست شود، بالطبع بسیاری از این محدودیتها رفع میشود. نبود فضای سبز مناسب در سطح منطقه برای زنان یکی از مشکلات اصلی زنان و دختران در منطقه است. پارک رازی یکی از بزرگترین فضاهای مورد استفاده اکثر شهروندان بویژه زنان و دختران است. به دلیل موقعیت نامناسب پارک رازی و نداشتن امنیت اجتماعی، از این پارک استفاده زیادی نمیشود. دلیل عدم استقبال شهروندان از این فضای سبز نزدیکی پارک رازی به فضاهایی همچون خیابان گمرک که اغلب فضای مردانهای است و زنان تمایل زیادی برای عبور از این خیابان و وارد شدن به پارک رازی ندارند زیرا احساس ناامنی میکنند (سرمدیان ، .(1390
*اهداف اصلی و فرعی پروژه بر اساس »دستورالعمل اجرایی مجموعه شهربانو« شهرداری تهران هدف از اجرای طرح به شرح زیر مطرح شده است:
1. طراحی مدلی از فضا و کالبدی به منظور برآورده نمودن نیازهای واقعی بانوان شهر؛
2. سالم و امنسازی محیط فعالیتهای زنان؛
3. اشتغالزایی برای بانوان؛
4. شکلگیری تعاملات میان زنان متعهد و متخصص؛
5. رفع نیازهای زنان در یک محیط زنانه توسط دیگر بانوان توانمند؛
6. تعمیق فرهنگ حجاب و عفاف؛
7. سالمسازی اوقات فراغت بانوان از طریق ورزش و ...؛
8. انجام اقدامات هنری توسط بانوان برای بانوان؛
9. انجام اقدامات فرهنگی توسط بانوان برای بانوان؛
.10 اختصاص مکانی خاص برای فعالیتهای بانوان منطقه (اداره کل امور بانوان شهرداری تهران، دستورالعمل اجرایی مجموعه شهربانو، .(1390
*شهربانو شهربانو مرکز فرهنگی ورزشی، علمی، هنری و خدماتی است که بسته به نیازسنجی
مناطق در قالبهای متفاوت تعریف خواهد شد. بر اساس »دستورالعمل اجرایی مجموعه شهربانو« در این مراکز برنامه ها و فعالیت های زیر اجرا خواهد شد اما مطابق با دستورالعمل شهرداری کل، شهرداری مناطق باید بر اساس نتایج پژوهش حاضر، منطقهای متناسب با اولویتها، نیازها و قابلیتهای گروههای تحتتأثیر، اقدام به برنامهریزی فعالیتها و برنامههای مجموعه شهربانو نمایند. فعالیتها و خدمات مجموعه شهربانو به شرح زیر ارائه میگردد:
.1 مرکز آموزش (آموزش هنرهای دستی، زبان انگلیسی، کامپیوتر، قرآن، مهارتهای
زندگی و خدمات مشاورهای)
2. خدمات خانه اسباببازی (با فعالیتهای آموزشی تفریحی پذیرای نونهالان 7-4سال میباشد)؛
3. خدمات ورزشی (سالن ایروبیک، سالن بدنسازی، سالن یوگا، سالن رزمی، استخر سونا، جکوزی)؛
4. خدمات نمایشی (سالن آمفی تئاتر، سالن سینما، کنفرانس و جلسات گروههای مختلف و...)؛
5. کتابخانه تخصصی و قرائتخانه خصوصاً برای دختران جوان در سن کنکور؛
6. کافی نت (خدمات تایپ و دسترسی آسان به اینترنت و خدمات الکترونیکی و...)؛
7. پاتوق گفتگو و جشن تولد (کافیشاپ)؛
8. خدمات مربوط به پوشش و لباس، خیاطی به صورت تکدوزی و... (مزون)؛
9. خدمات بهداشتی آرایشی (تغذیه، پیرایش، آرایش، ماساژ صورت و بدن) و آموزشهای پیشرفته همراه با مدارک مربوطه؛
1. تعریف مراکز خاص متناسب با نیاز منطقه مثل باشگاه خنده، خانه مهارتها و مشاوره؛ *وضعیت جامعه تحتتأثیر
- ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی منطقه 11
در اینجا ویژگیهای جامعه تحتتأثیر را متناسب با شرایط و موارد مرتبط با احداث پروژه ارزیابی میکنیم. شرایط فرهنگی، مذهبی جامعه شهری به گونه ای است که زنان و دختران به راحتی نمی توانند در فضاهای عمومی (پارک ها) هیجان ها و ناراحتیهای خود را تخلیه کنند؛ حتی عده زیادی از زنان و دختران نمی توانند از برنامه های ورزشی فضاهای عمومی و پارک ها همچون دویدن و از وسایل ورزشی (پیست ها تندرستی پارک ها) استفاده نمایند. در مجموعه شهربانو که مخصوص بانوان است این زمینه بسیار مناسب خواهد بود. سازمان آموزش و پرورش در فعالیت گروهی از دختران دانش آموز
