بخشی از مقاله
چکیده :
پناهگاه زیرزمینی مراغه در دل تپه مشرف بر روستای مراغه شهرستان فریمان در استان خراسان رضوی قرار دارد، که نمونه کم نظیر از نوعی استراتژی دفاعی خلاق و بسیار هوشمندانه را به نمایش می گذارد. این سازه ی زیر زمینی با 2 راهرو متقاطع و عمود بر هم به طول حدود 33/5 و23 متری، پلانی چلیپایی را ایجاد کرده است. دردو طرف این راهرو ها، مجموعا 40 اتاق - با ابعادی به طور میانگین،150 ؛عرض،200 تا 450 ؛ طول و حدود 120 تا 160 سانتی متر ارتفاع - ، نسبتا ابتدایی و بی پیرایه حفر شده است. که معیار مناسبی برای برآورد جمعیت مستقر در روستا در زمان استفاده از پناهگاه است.به جهت تقارن و شکل خاص پلان، به نظر میرسد این دستکند، با طرحی از پیش تعیین شده، حفرگردیده و ظاهرا تمامی اتاقها در یک طرح و نقشه یکسان اجرا شدهاند، اما به جهت نداشتن درک فضایی مناسب در هنگام حفر، هر یک از اتاقها در فرم، ابعاد و جهت حفر، دارای تفاوتیهایی هستند .
ورود به هر یک از اتاق ها از طریق درگاهی که حدود50 سانتیمتر عرض و بین 80 تا 120 سانتیمتر ارتفاع دارند، انجام میگیرد. روی کف راهرو و اتاقها، قطعاتی از ظروف سفالی که عمدتا مربوط به خمرههای بزرگ ذخیرهایی هستند، دیده میشود. روی برخی از این قطعات تزینات هندسی، روزتها و گلهای چند پر با تکنیکهای کنده، افزوده، قالبزده و مهری اجرا شده است. سفالینههای فیروزه قلم مشکی نیز از جمله سفالهای لعابدار بدست آمده در این جانپناه هستند. با توجه به مواد فرهنگی سطحی، این سازه احتمالا جانپناهی مربوط به قرون 6 تا 8 هجری بوده که به صورت موقت در مواقع بروز خطر، مورد استفاده قرار میگرفته است.
واژگان کلیدی: خراسان، فریمان، قرون میانه اسلامی، دستکند، پناهگاه
مقدمه
پناهگاه زیرزمینی تپه طلایی مراغه در دل تپه مشرف بر روستای مراغه شهرستان فریمان در خراسان رضوی قرار دارد نمونه بسیار جالبی از نوعی استراتژی دفاعی خلاق و هوشمندانه در برابر ناامنی های عمیق در گذشته را به نمایش گذاشته است . این پناهگاه و نمونه های مشابه آنها انعکاس ناامنی های گسترده ,رعب و وحشت و احتمالا خاطرات بسیار تلخ از اتفاقات ناشی از این گونه نا امنی هاست که مدام در مذاق ذهن آنها تکرار می شده اما روشن است این تلخی و ناگواری ها آنها را نه به واخوردگی و تسلیم ،بلکه به اندیشیدن و تدارک شیوه یی خلاق وهوشمندانه واداشته تا از گزند این نا امنی ها به دور باشند آن هم به شیوه ایی بسیار هوشمندانه وخلاق در دل تپه مشرف به روستا و دور از دیده ی مهاجمان .همانطور که اشاره شد؛ این پناهگاه در نوع خود نمونه ی درخور وقابل اعتنایی محسوب می شود؛ از این رو شناسایی کامل ویژگی های ساختاری ،کیفی وچگونگی روند استقرار در آن ضروری است که مستلزم پژوهشهای گسترده وروشمند باستان شناسانه و تاریخی است. اما قدم نخست در این مسیرثبت و ضبط مقدماتی برای کسب اطلاعات و شناسایی اولیه است.پژوهش پیش روی نیز نتیجه ی همین بررسی و مستند سازی اولیه به منظور معرفی به جامعه علمی کشوراست. که در بردارنده ی موارد زیر می باشد:
-1 بررسی وتوصیف و تحلیل ویژگی های خاص معماری کلی فضاهای حفر شده در پناهگاه که شامل راهرو ها و اتاق ها می شود.
-2 شناسایی ،مطالعه مواد فرهنگی واسقراری سطحی به شیوه روشمند و متعارف باستان شناختی و تفکیک آنها ، که در نهایت به تاریخ گذاری نسبی محوطه منجر می شود.
-3 ارایه تصاویر از تمام فضاها وجزییات آنها در حد امکان و همچنین ارایه ساختارهای معماری شامل پلان و رسم دونما از راهرو ها -4 و در نهایت ارایه توپوگرافی تپه به منظور بررسی موقعیت آن که نقش اساسی در اجرای ساختار مورد بحث دارد.
این سازه ی زیر زمینی با حفر 2 راهرو عمود بر هم به طول حدود 33/5 و23 متری ، پلانی چلیپایی را ایجاد کرده است در مجموع هر دو سوی راهروها 40 اتاق قابل مشاهده است که نوعی شاید بازتاب تعداد افراد یا خانوار مستقر در این روستا در زمان حفر واستفاده از پناهگاه نیز می باشد. این پناهگاه زیر زمینی با ابزار ساده و ابتدایی وبا مشقت و زحمت بسیار کنده شده است. اما به نظر می رسد نتیجه و فرجامی در خور و قابل توجه ای داشته و آن ، احتمالا رهایی از گزند مهاجمان تا مدتها بوده است.
شهرستان فریمان
فریمان با مختصات جغرافیایی 35-42 شمالی و59-51 شرقی به فاصله 75 کیلومتری از شهر مشهد و در استان خراسان رضوی واقع شده است و از شمال وشمالغربی با مشهد ، ازشرق با تربت جام وازجنوب با تربت حیدریه هم مرز است - نقشه . - 1 ارتفاع آن از سطح دریا 1405 متر ودارای دوبخش مرکزی وقلندرآباد می باشد. فریمان در گذشته به علت قرار گیری در مسیر نیشابور از وقایع آن متاثر بوده است، به طوری که این منطقه اسپنج یا اشپند می گفته اند، که از مضافات نیشابورکهن بوده است. مرکز آن فرهاد گرد یا ده فرهاد که اکنون در 15 کیلومتری غرب فریمان قرار دارد. همچنین کاروانسرای فریمان در راه یکی از انشعابات جاده ی ابریشم ، که سنگ بست را به هرات اتصال می داده، قرار داشت.
تپه طلایی مراغه
تپه طلایی مراغه در جنوب روستایی به همین نام و مشرف به آن در23 کیلومتری شمال غرب شهرستان فریمان قرا گرفته است. و به شماره ی 11050 در تاریخ 1383/5/17 در فهرست آثار ملی ثبت گردیده است.این تپه دارای برجستگی مخروطی وازشرق به غرب گسترده شده است و از سطح زمین های اطراف حدود 6 متر ارتفاع دارد - تصوبر. - 1 دامنه های تپه در ظلع شرقی و جنوبی در اثر فعالیت های کشاورزی تسطیح و لایه های فرهنگی آن مضطرب گردیده است .لفظ مراغه برداشتی از نام یک اسقف مشهور نسطوری به نام مراغا است که به روستا اطلاغ می شود و این تپه به علت آثار ارزشمندی که در برداشته، طلایی خوانده می شود - گزارش ثبتی میراث فرهنگی خراسان رضوی، . - 1383
