بخشی از مقاله
چکیده
قنوات تأثیرات عمیقی در بافت کالبدی شهرهای قناتی داشته اند و هنوز تأثیر آن ها در بخش قدیمی این شهرها مشهود است. جهت تأثیر متقابل قنات و شکل شهر بایستی تمام جوانب شهر را مدنظر قرار داد تا با توجه به آن ها بتوان به نحوه شکل گیری ساختار شکل شهر از گذشته تاکنون پی برده و در نهایت به توسعه ای مناسب جهت رشد آتی شهر دست پیدا کرد. با تحلیل تغییرات شکل شهر در طول تاریخ و با اشراف به معیارهایی مشخص توسعه آتی شهرهای قناتی، توسعه کالبدی شهر مدیریت خواهد شد. پژوهش با هدف بررسی تأثیر قنات قصبه گناباد بر روند شکل گیری ساختار شهر از گذشته تاکنون بوده است که در انتها توسعه ای مناسب می باشد که در جهت حفظ میراث شهر به عنوان عنصری هویت بخش گام بردارد. تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی، از طریق منابع کتابخانه ای انجام شده است. لذا با توجه به تأثیرات متقابلی که "قنات" و "ساختار شهرها" به یکدیگر در طول تاریخ گذاشته اند، بررسی روند توسعه شهر گناباد در گذشته و به علاوه در وضعیت موجود - میزان انطباق آن با مسیر قنات قصبه - در محیط نرم افزارARCGIS انجام شده است. در انتها نیز پیشنهاداتی جهت توسعه آتی شهر با استفاده از تکنیک سوات - swot - و ماتریسهای مرتبط و روش وزندهی AHP ارائه شده است.
کلمات کلیدی: قنات، ساختار شهر، توسعه کالبدی، قنات قصبه، گناباد
-1 مقدمه
به طور کلی دسترسی به یک منبع آب که از دیدگاه کمی و کیفی مناسب باشد برای حیات انسان ها ضروری است. به طوری که انسان های نخستین نیز به این اهمیت واقف بوده و اکثر جوامع در مجاورت منابع آب ساکن بوده اند. منابع آبی عمدتا منابع تأمین آب اجتماعات کوچک بوده و به صورت چاه، چشمه و یا قنات قابل استحصال می باشند. زندگی همه چیز به آب بستگی دارد. ممکن است اهمیت این موضوع تا زمانی قابل درک نبوده باشد، اما در عصر حاضر که جوامع بشری با بحران های بی آبی مواجه هستند اهمیت این موضوع دوچندان می شود. به اهمیت آب زمانی بیشتر پی می بریم که متوجه شویم آب می تواند منشأ ایجاد شهرها و شهرنشینی باشد. آب قنات آبی است که متعلق به همگان بوده و حاصل دست رنج انسان هاست. قنات از پیچیده ترین و شگفت انگیزترین ابداعات تاریخ بشری است که برای رفع حیاتی ترین نیازهای جوامع بشری به وجود آمده است. در بسیاری از نقاط ایران از گذشته تاکنون شاهد حفر و ایجاد قنات بوده ایم. از عواملی که موجب حفر قنات توسط مردمان می شده است می توان به بارندگی کم، فقدان رودخانه و چشمه ها و منابع آبی، پوشش گیاهی فقیر، بیابان زایی، و جنس خاک اشاره کرد. بنابراین شرایط اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و غیره جوامع باعث شده تا قنات ها به عنوان یک پدیده خاص نقش موثری در عمران، آبادی و احیای شهرها و شهرنشینی داشته باشند. عوامل بسیاری در ساختار شهرها و شکل گیری آن ها موثرند که یکی از این عوامل تأثیرگذار می تواند قنات باشد. قنات در چگونگی شکل گیری خیابان ها، کوچه ها، چگونگی قرارگیری خانه ها در کنار هم و حتی نحوه ایجاد جوی های آب و غیره نقش بسزایی دارد.
هدف از این پژوهش ارائه یک توسعه مناسب برای شهر بوده به گونه ای که به نقش قنات به عنوان یکی از پارامترهای اصلی شکل گیری ساختار شهر توجه عمده شود. جهت نیل به این هدف در این پژوهش، ما جهات توسعه شهر را براساس اسناد فرادست مورد بررسی قرار داده و با توجه به نقش قنات و مسیر آن در سطح شهر سعی در تأیید و یا اصلاح این جهت توسعه خواهیم بود.
-2 طرح مسئله
اگر قنات ابداع نشده بود، محدودیت های زیاد پیش رویه مناطق خشک و نیمه خشک کره زمین به ویژه در آسیا و شمال آفریقا بوده است و عملا شهر و روستای بزرگی به وجود نمی آمد و کشت و زرع، صنعت و تجارت به کمی پختگی نمی رسیدند. در پهنه وسیعی که بخش مهمی از شرق و مرکز ایران را در بر می گیرد به دلیل کمی نزولات جوی و ضعف پوشش گیاهی و مراتع حتی کوچ نشینی در ابعاد نسبتا بزرگ هم امکان نداشت. می توان گفت اگر ابداع قنات نبود شهرهایی نظیر یزد، گناباد، کرمان، فردوس، قاین،بیرجند، سبزوار، کاشان، دامغان، سمنان، نیشابور و حتی مشهد شکل نمی گرفتند و یا در حد یک روستای کوچک باقی می ماندند. بنابراین در مناطقی که به علت کاهش شدید ریزش نزولات جوی و جریانات آب سطحی، چشمه وجود ندارد و امکان حیات مداوم در یک محل بدون دسترسی به آب زیر زمینی محدود است، برای زیستن، راهی جز یاری جستن از سیستم قنات نیست. از جمله شهرهای ذکر شده که بدون تأمین آب از طریق قنوات، امکان ایجاد شهر و آبادی بزرگ در محدوده دشت آن وجود نداشته گناباد است. در این شهر، به دلیل عمق زیاد سفره آبی، امکان دستیابی به آب از طریق حفر چاه و کشیدن آب با چرخ و چاه و یا با کمک حیوان و غیره نیز فقط در مقیاس بسیار کوچک و برای آب شرب آن هم به صورت اضطراری ممکن است. ریزش نزولات جوی هم به قدری کم و پراکنده است که امکان کشت دیم نیست. لذا فقط با کمک قنات امکان ایجاد شهر گناباد ممکن گردیده است. قنات قصبه بزرگترین قنات در خطه گناباد است و سهم زیادی از آب شهر را تأمین می کند. قنات قصبه در کنار سایر قنوات شهر گناباد توانسته است، اولا موجب یک جانشینی و شهرنشینی و در عمل موجب ایجاد مدنیت در این منطقه ییلاقی و کویری گردد.
اصولا قنوات تأثیر عمیق و شگرف در بافت کالبدی روستاها و شهر های قناتی - چون یزد و گناباد و غیره - داشته اند و هنوز تأثیر آن ها در بخشی قدیمی این شهرها کاملا مشهود است. معمولا وقتی آب قنات وارد شهر می گردد، ابتدا در سر آب به خانه اعیان ها و اشراف و بزرگان که خانه باغ هایی بزرگی است وارد می شود و هر چه جلوتر می رود و به شاخه های کوچکتری منعشب می شود، وارد خانه های کوچک تر و کوچک تر می گردد. تا جایی که دیگر جوی آب قنات وارد خانه ها نمی شود بلکه در کوچه جریان دارد و خانه ها دو طرف از آن یا با یک انشعاب از آن استفاده می کنند. یا اصولا در کوچه از آب آن برداشت می نمایند. در حقیقت شبکه آب قنات نه تنها بافت کالبدی شهر ها را مشخص می کرده بلکه بر بافت اجتماعی نیز تاثیر داشته است. لوله کشی آب در شهرها و ارتباطات سریع تر سبب شد که این بافت کالبدی اجتماعی را بر هم می زدند. در شهر های قناتی که آب شهر با آب قنات تامین می شود و برای اعیان همچون فقرا ممکن نبود که در فاصله نسبتا زیاد با جوی های قنات زندگی کنند لاجرم غنی و فقیر در یک محله و حول محور شبکه قنات جمع می شدند، از یک حسینیه، مسجد، بازارچه، حمام و زورخانه استفاده می کردند. لذا غنی و فقیر هر روز چهره به چهره بودند. لوله کشی آب به اعیان امکان داد که خارج از محدوده شبکه قنات ها برای خود خانه های بزرگ بسازند. در حقیقت شبکه سنتی آب قنات موجب انسجام اجتماعی افراد بود و شبکه آب لوله کشی موجب پراکندگی و از هم گسیختگی شده است.
-3 اهمیت و ضرورت تحقیق
قنات ها در شکل دهی حیات در مناطق کویری و خشک و نیمه خشک نقش بسیار مهمی داشته اند. یکی از این قنات ها قنات قصبه شهر که در ابتدای شکل گیری گناباد نقش بسیار مهمی داشته است به گونه ای که می توان گفت که حیات مردم گناباد
