بخشی از مقاله
چکیده :
مسجد به عنوان مهم ترین بنای معماری اسلامی با ورود به مکان های نو، ضمن تلفیق با الگوهای جدید، نظام کارکردی و الگوهای اصیل خود را حفظ مینماید. ورود به سرزمینی جدید، مهاجرت یا هرآنچه که باعث تلفیق الگوهای کهن و نو در مساجدگردد، ویژگی های جدیدی را میآفریند که جدا از بستر شکلگیری آن نخواهد بود. مساجدی ساخته میشوند که ضمن جای گیری در یک گونهی مشترک، از الگوهای متفاوتی بهره بردهاند و همین امر موجب تمایز و تنوع در مساجد میگردد. مسجد گوهرشاد مشهد یکی ازهمین مساجد است که در قرن نهم ساخته شده است.
یکی از وجوه بارز آن گشایش فضایی گنبدخانهی آن است به گونهای که دیوار بین ایوان و گنبدخانه برداشته شده است و یکی از عالیترین گشایشهای فضایی در این مسجد شکل گرفته است. این ویژگی اگرچه در مساجد دورههای بعد به نحو شایسته تری ایجاد شده است اما در مسجدی از قرن نهم ه.ق امری نو محسوب میشود وآن را از مساجد همدوره و قبل از خودش متمایز ساخته است. این پژوهش براساس اهداف کاربردی انجام میگیرد و میتواند شروع ایدههای نو در طراحی باشد.
این تحقیق از مطالعات کتابخانهای و میدانی بهره برده است. ماهیت آن توصیفی و تطبیقی است و در پی یافتن علت گشایش فضایی به بررسی بستر شکلگیری این مسجد پرداخته است. با توجه به کوچ معماری از مرکز ایران به شرق در دورهی تیموری الگوی گنبدخانهای در چند دسته از مساجد مرکز و شرق ایران و همچنین الگوهای رایج در خراسان بزرگ تا اواخر دورهی تیموری مورد بررسی قرار گرفتهاند. این تحقیق با نشان دادن الگوهای شکل دهندهی گنبدخانهی مسجد گوهرشاد مشهد به دنبال یافتن علت این گشایش فضایی در قرن نهم است.
مقدمه
مسجد گوهرشاد مشهد نمونهای است که همیشه ازآن به عنوان شاهکار معماری دورهی تیموری یاد میشود . این پژوهش در پی بررسی یکی از وجوه شاخص این مسجد برآمده است . ویژگی شاخصی که این مسجد را از دیگر مساجد قرن نهم متمایز کرده است و میرمیران از آن به عنوان گشایش فضای گنبدخانه یاد میکند و از آن کمتر سخن به میان آمده است . هدف اصلیِ بررسی مسجد گوهرشاد نشان دادنِ چگونگی شکل گیری این گشایش در قرن نهم است .
با توجه به تغییراتی که در بستر این مسجد ایجاد شده و الگوها و ساختارهای فضایی جدیدی که به شرق نفوذ میکند ، معماری که نامش او را به مرکز ایران نسبت میدهد ، جایی که بستر و الگوهای متفاوت با شرق دارد ، مسجدی را طراحی و اجرا میکند که نه به شرق و نه به مرکز ایران میتوان آن را نسبت داد . این پژوهش سعی کرده است به طریقی روند شکلگیری طرح مسجد گوهرشاد مشهد را بازسازی کند . شاید که این مسیر بتواند گامهای معمار را برای رسیدن به چنین طرحی تداعی کند . با برشمردن و نمایش نمونههایی از الگوهای فضایی مساجد شرق و مرکز و چیدن این الگوها در کنار یکدیگر درک طراحی مسجد آسانتر خواهد شد .
معرفی مسجد گوهرشاد مشهد
مسجد گوهرشاد در سال 821 هجری قمری در دورهی حکومت شاهرخ تیموری ، دومین حاکم قدرتمند تیموریان در مجموعهی آرامگاهی امام رضا - ع - ساخته شد . در آن زمان هنوز شهر مشهد شکل نگرفته بود .گرچه هستهی اصلی شکل گیری مجموعه مقبرهی امام رضا - ع - بود اما مسجد گوهرشاد بزرگتر از بنای اصلی این مجموعه آرامگاهی بود، به گونهای که گنبد مسجد بزرگترین
و رفیع ترین گنبد این مجموعه بود و از اطراف مجموعه قابل مشاهده است و تنها در حیاط مسجد از نظر پنهان میشود.
مسجد گوهرشاد در شرق مقبرهی امام رضا - ع - قرار دارد و هم محور با مقبره نمیباشد . از غرب به دارالحفاظ و در محور شرقی- غربی توسط ایوان کم عمق شمال شرقی به دارالسیاده مرتبط میشود . براساس اسناد وقف سمت جنوب مسجد زمینی باز و خیابانی عمومی قرار داشته است ، بنابراین این مسجد از ضلع جنوب به جایی محصور نبوده است . ساخت این مسجد به همت " گوهرشاد آغا " همسر شاهرخ تیموری در سال 818 ه .ق آغاز شد ، عبدالرزاق نقل میکند چگونه در شعبان 821 ه.ق ، شاهرخ به زیارت مشهد آمد و شمعدانی با سه مثقال طلا به حرم بخشید و "پیش از این گوهرشاد آغایِ والا مقام مسجد جامعی ساخت و زیبا در کنار گنبد خانه امام رضا - ع - بنا کرده بود .
این مسجد در این زمان داشت تکمیل می شد و شاهرخ از صمیم قلب آن ساختمان زیبا را تایید می کرد ." - عبد الرزاق ، صص - 379-378 طبق کتیبهای در ایوان قبله ساخت این مسجد به قوامالدین - بن - زینالدین شیرازی الطیان نسبت داده شده است . معماری که به شیراز منسوب میشود و در ساخت و سازهایی که در خراسان انجام میدهد از الگوی چهارایوانی بهرهی فراوان برده است . از آن جمله که مسجد گوهرشاد مشهد و مسجد مصلی گوهرشاد هرات و مسجد مدرسه غیاثیه خرگرد و مسجد یادبود ابوبکر تایبادی و آرامگاه خواجه عبداالله انصاری در گازرگاه اشاره کرد .
توضیحات
گنبد دو پوسته گسسته ناری - پوشش زیرین - آهیانه - عرق چین و گنبد گسسته بروی آهیانه با خشخاشی ساخته شده-گنبد با ارتفاع 40 متر و محی بیرونی گنبد حدود 62متر - زمرشیدی ، 1390 ، - 19 -18 دو طاق آهنگ به عمق 3متر و 5متردر ایوان جنوبی - ایوانهای دیگر طاق آهنگ طاق وچشمه - نورگیرهایی بروی بعضی عرق چین ها تعبیه شده است شبستان یک طبقه به ارتفاع دو طبقه و در نمای رو به حیاط طبقه دوم ، ایوانچه ای مانند دیگر جبهه ها وجود ندارد - ایوان و گنبدخانه ارتفاعی بیش از سه طبقه را دارند -شبستان یک طبقه به ارتفاع دو طبقه و در نما دو طبقه که ایوانچه ها درطبقه دوم راه به جایی ندارد ایوانها ارتفاعی بیش از دوطبقه دارند این مسجد دارای سه ورودی اصلی از سه ایوان شمالی و شرقی و غربی می باشد کف تمام فضاها در گذشته آجرفرش بوده و در حال حاضر -سنگفرش شده است .
مصالح در جرزهای باربر خشت ، آجر واز چوب به عنوان تیر استفاده شده و در نما از گچ و کاشی معرق و سنگ استفاده شده که بعد از مرمت در ایوانها از کاشی هفت رنگ و در کفسازی از سنگ استفاده شده است. اندازه خشتها 6*26*26 سانتی متر - آخشینی ،1386 ، - 254 -237 اختلاف ارتفاع در سطوح بالا و پوشش های آنها در ایوانها ، مناره ها و گنبد - استفاده از فضای باز و نیمه باز وبسته - میزان روشنایی در فضاهای ایوان ، حیاط و شبستانها و هردو در راستای قبله قرار دارند هندسه پلان و حیاط هردو مستطیل هستند تمام نماها در هرضلع قرینه و دربین نماها نیز تقارن رعایت شده است- در پلان تعادل برقرار است.
حیاط به تنهایی محیطی مرکز گرا را پدید می آورد اما در پلان با توجه به اینکه فضای ایوان وگنبدخانه یکدست هستند محور قوی ورودی ، ایوان شمالی ، حیاط ، ایوان جنوبی ، گنبدخانه و محراب را پدید آورده طول مسجد 100 و عرض آن 85 متر، حیاط آن 55*45 متر و قطر گنبد 15 متر - طبایی،1387 ، - 170 مسجدجامعی که در یک مجموعه آرامگاهی در بیرون شهرشکل گرفته - درون گرایی - تقارن محوری - شمالی جنوبی - - استفاده از الگوی چهار ایوانی در طراحی نیمه خشک و سرد ایوان و ایوانچه ها در طبقه اول در چهار ضلع نمای داخلی وجود دارد که ایوانچه ها توس دری به شبستانها متصل اند .
