بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از اعداد در تناسبات و ترکیبات معماری، میتواند به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه باشد ، که اگر طراح به صورت خواسته از آنها استفاده کند، میتواند به عنوان نماد تلقی شود . چراکه اقوام و ادیان گوناگون از زمانهای قدیم استفاده ای نمادین از اعداد داشته اند . اما گاهی ، استفاده از اعداد به صورت رمزآلود و نا واضحی شکل میگیرد که با بیانی ساده حتی به صورت ناخودآگاه درک میشوند. توجه به اعداد و نماد امری مهم است و در این پژوهش تلاش میکنیم تا تصویر درستی از دیدگاههای موجود و مختلف نسبت به اعداد ارائه داده و گوشه ای از حکمت استفاده از هندسه و اعداد مقدس به کار رفته در معماری ایرانی را ارائه به تصویر بکشیم ، چراکه عدم توجه به این نماد ها ممکن است تصویری نادرست از آن در ذهن بیننده ایجاد کند . روش جمع آوری اطلاعات در این تحقیق اسنادی - کتابخانه ای می باشد و مقاله نوشته شده از نوع مروری بوده که به اهداف جدیدی دست پیدا کرده است.
-1 مقدمه
یکی از اصول اولیه طراحی معماری که همیشه معماری ایرانی بر آن تاکید داشته است ، استفاده از اصل زیبایی میباشد . هندسه و تناسبات ابزار قدرتمندی در دست طراحی بوده تا با استفاده از آن بتواند هماهنگی خوبی بین اجزای سازنده بنا ایجاد کند . هندسه روشهای گوناگونی برای جهت بخشیدن به کار طراحی دارد که شامل ،تقارن، تعادل، تشابه، تناسب و ... میشود و مبنا و پایه ی اصلی استفاده از این روشها، اعداد میباشند. که بر حسب اتفاق یا خودآگاهانه ، گاهی استفاده از این اعداد میتواند ریشه در اعتقادات طراح و یا مصرف کنندگان داشته باشد. قرار دادن گنبد بر روی بنای مساجد، خود دلیلی بر اثبات این گفته است که گرایشی به سمت بالا دارد و همانند ادیان و اقوام گذشته رسیدن به سمت خدا را به سمت اوج و بالا رفتن میدیدند.
در صورتیکه میتوان خدا را به سادگی لا به لای گلهای نقش بسته روی قالی یافت. اما معمار با تنها روش بیان خود، یعنی طراحی فضای مورد نظر میتواند تمام اعتقادات و علایق و ارادات خود را بروز دهد و با بیانی ساده و قابل رویت عناصر مورد نظرش را به کار بسته و بنایی خلق کند که نمایانگر ایده و عقاید خود و استفاده کنندگان باشد. برای آشنایی و شناخت بهتر با این ویژگی ها ابتدا نیاز است این اعداد ، هندسه و تناسبات را بشناسیم و با دلیل مقدس دانستن و احترام نهادن به آنها آشنا شویم ، سپس استفاده از این تناسبات و ویژگی ها را در چند بنای ایرانی بررسی میکنیم. از آنجایی که استفاده از این روش در ایران بیشتر پس از شکل گیری معماری اسلامی بوده و این اعتقاد تا حد زیادی ریشه در دین دارد ، مختصری به تاثیر آن بر معماری اسلامی نیز میپردازیم .
-2 پیشینه اعداد مقدس
بعضی از اعداد، نزد گونه های مختلف اعتقادی مردم، از معنا و مفهومی رمزگونه و مقدس برخوردار است و برخی دیگر از این اعداد نزد مردم بیانی عکس دارند که بدرستی ریشه این باور معلوم نیست و صرفاً زاییده ذوق هنری بشر است که به یقین هیچ کدام از این نظرات را نمی توان علت قطعی کاربرد آنها به شمار آورد. اما کمتر ملتی را می توان یافت که به اعداد، معانی خاص و تمثیلی نداده باشند.
به گونه ای که این اعداد خاص محور بعضی از عقاید، سنن، باورها و آداب قرار گرفته اند؛ و همواره مورد توجه بوده اند بی شک معماری ایرانی -اسلامی حامل معنا و مفهومی رمزگونه وتمثیلی از بینش و اعتقاد مردم است که معمار مسلمان ایرانی با ذوق ونبوغ خود سعی درخلق آثاری منحصربه فرد مینماید و حقیقتاً به این معماری زیبایی، سودمندی، ماندگاری و صلابت می بخشد. - غلامی، - 6 : 1392 اما توجه به مفاهیم اعداد در طراحی و به ویژه معانی اعداد در ملل و اعتقادات مختلف از اهمیت به سزایی برخوردار است و عدم توجه به آن ممکن است باعث القای پیام ها و معانی نادرست در ذهن مخاطبان باشد. - سجادزاده، - 2: 1392
معماری اسلامی دارای مولفه های خاصی است که به آن حقیقتا استواری و زیبایی و سودمندی بخشیده که به نوعی معماری را منحصر بفرد می نماید ازآن جمله میتوان به کارگیری اعداد خاص در بناهای مساجد و مدارس نام برد همه اعداد به نوعی مقدس هستند که درمعماری اسلامی به برخی اعداد عنایت وتوجه خاص شده است که میتوان به اعداد 3و7و70و40 و.. اشاره کرد کاربرد هریک از این اعداد حکمتی دارد و در معماری اسلامی نقشی خاص دارند، اعداد یکی ازجلوه های نماد است که دارای پیچیدگی های معنایی ویژه ای می باشد.نمادیک مفهوم و تصویر است که بصورت ناخوداگاه درک میشود و سرشار ازتاثیرگذاری است. ایرانی ها و بسیاری دیگر ازاقوام و ادیان کهن با اعداد برخوردی نمادین داشته اند، لذا ضروری است بابهره گیری ازمنابع عرفانی به بررسی معانی باطنی اعداد به کاررفته درظرف مفهومی سنت که با هدف فهم معانی ازنگاه یک عارف یا صوفی می باشد پرداخته باشیم .
سجادزاده، - 3 :1392 هندسه از مهمترین زمینه های شکل گیری معماری ایرانی است از دیرباز توجه به هندسه و تجلی آن در معماری بناها دیده شده که پس از اسلام این توجه دوچندان گردیده است و می توان با اطمینان بیان داشت که تمام بناهای سنتی ایرانی دارای هندسه نهان و یا آشکار در خود بوده اند اعداد که از جزئیات بسیار مهم در هندسه می باشند یکی از جلوه های نماد پردازی ایرانی - اسلامی و دارای پیچیدگی های معنایی ویژه ای هستند اعداد دارای سابقه تاریخی طولانی که در میان اقوام گوناگون مفاهیم نمادین و متفاوتی را به همراه داشته و در گذشته بسیار مورد توجه معماران بوده به طوری که با بررسی آثار تاریخی آنان استفاده از این اعداد مقدس به روشنی مشخص می گردد اما بی تردید می توان بیان کرد که در طراحی بناهای معماری معاصر توجهی به اعداد و پیشینه آنها نمی شود .
در آفرینش طراحی اشکال مختلف موجود در طبیعت میتوان نسبتهای معینی را مشاهده نمود، این نسبتها آن دسته از روابط هندسی هستند که ریشه ای غیر مادی دارند و به جهت آن که از اصول روحانی و مافوق طبیعی با اعتقاد بر مقدس بودن موضوع خود پیروی میکنند و دارای ویژگی های روحانی هستند و متوان به آنها هندسه مقدس اطلاق نمود . این دیدگاه که هندسه دارای ارزش مقدس بوده است به قسمتی از یک دیدگاه کلی تر باز میگردد که در آن تمدن بشری در دوران باستان خود دارای یک منشاء روحانی و عبادی بوده است . معماری زبان نمادین بوده است که با استفاده از آن اعیان ثابت در الگوهایی بیان میشدند تا ×برای فهم بشر قابل درک باشند و از آنجایی که موضوع معماری در قلمرو روح و حکمت بوده، هندسه ،به عنوان وسیله ای که با آن معماران ایرانی سطوح و احجام را درست میکردند میبایست خود مقدس باشد.
- حجازی ، - 1 : 1387 از منظر هستی شناسی اسلامی، هستی از عوالم چندگانه ای تشکیل شده است که در پایین ترین مرتبه عالم ماده و طبیعت، و در بالاترین آن، ذات الهی وجود دارد. در این میان، عالم مثال یا ملکوت قرار دارد. چنین باوری معنای هر چه در عالم خاکی دیده می شود را در عوالم بالاتر می یابد. جود هر شیء، در عالم ماده، آیه، نماد و نشانه ای از وجودی عظیم تر در عوالم بالاتر است و هر جزء از عالم طبیعت، به منزله آیینه ای است که صفتی از صفات خداوند را به تصویر می کشد.
نگرش آیه ای به عالم طبیعت در هنر و معماری اسلامی بازتاب یافته است و معماران مسلمان به روش های مختلف به تصویرگری نمادین عالم ملکوت پرداخته اند. تصویر باغ بهشت، استفاده از معنای نمادین آیینه آب و نقش نور، توجه به معنای رنگ های گوناگون و استفاده از نقش نمادین اعداد در هندسه ی بنا و آرایه ها، نمونه هایی از این دست اند. بر این اساس می توان اساس نمادپردازی در معماری دوران اسلامی را بازخوانی مفهوم آثار ×با توجه به معنای آن ها در عالم مثال دانست . - بمانیان؛صفایی پور ، - 2 : 1391 اساس چنین رویکرد و دیگاهی را می توان در نقش نمادین اعداد دانست که در ادامه مهمترین دلایل تقدس اعداد تشریح می شود.
1-2× عدد »صفر«
عدد صفر را میتوان نمادی از تمامیت زندگی و هیچ در کنار هم دانست . صفر، نقطه ایست گسترش یافته که هستی و نیستی را در کنار هم قرار میدهد. تمامی نقاط حول محور دایره وقتی به سوی مرکز جمع میشوند دارای فواصل یکسانی هستند که ×میتواند نشانگر وحدت بشر و خداوند باشد.
2-2× عدد »یک«
عدد یک کشیدگی و گرایشی به سمت بالا دارد . همانگونه که خدا را در آسمان میجوییم ، عدد 1 میل به سمت عالم بالا و خدا دارد. همانند االله ، برهما ... در واقع عدد یک اصلی است که ثنویت و چندگانگی از آن بر می خیزد و سپس به وحدت باز میگردد. در واقع یک میتواند اعداد بعدی را ایجاد کند ، یک و یک دو را ساخته و دو و یک، سه را میسازند که عدد سه شامل ×همه چیز میشود که از یک یعنی خدا سرچشمه میگیرد.
3-2× عدد »دو«
عدد دو نمایانگر دو قطب و جهت مقابل هم است که هر دو از یک واحد برمیخیزند اما هیچ مرکزی ندارند . عدد دو مانند تضاد. از طرفی عدد دو اولین عددیست که پس از یک قرار دارد و از یکی بودن و وحدانیت خداوند دوری میجوید، به همین ×دلیل نشانه ای از گناه و انحراف را در خود دارد.
