بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به اینکه جاده ها به عنوان یکی از شاخصه های توسعه پایدار به حساب می ایند و بخش اعظمی از جاده های روستایی کشور را جاده های شوسه تشکیل می دهند مطالعه تاثیر این جاده ها بر اکوسیستم های مرتعی اهمیت زیادی دارد. بمنظور اندازه گیری درصد پوشش ، تولید، تراکم و اهمیت نسبی گیاهان حریم اطراف جاده و مراتع دور دست از پلات یک متر مربعی با توجه به تیپ گیاهی و یکنواختی پوشش در نظر گرفته شد 30 پلات در هر دو منطقه مورد بررسی به طور تصادفی در طول 10 کیلو متر از جاده شوسه مراتع پیشکوه علی آباد یزد مستقر گردید.
نتایج نشان میدهد که ایجاد جاده شوسه باعث تغییر ترکیب گیاهی ، تولید و درصد پوشش گردیده به طوریکه باعث کاهش تولید ، در صد پوشش در مراتع حریم جاده شده است و اهمیت نسبی گونه های بوته ای در منطقه حریم جاده کاهش یافته است در حالیکه اهمیت نسبی گونه های گندمی افزایش یافته و این فرم رویشی نقش تعیین کننده ای در ترکیب گونه ای مناطق حریم جاده داشته است.پیشنهاد می گردد بعلت تاثیر منفی جاده بر روی پوشش گیاهی مناطق حریم جاده، احداث جاده های روستایی با عملیات احیا متناسب با شرایط منطقه صورت گیرد.
کلمات کلید: جاده شوسه روستایی، فرم رویشی ، اهمیت نسبی.
مقدمه
راه های ارتباطی و جاده ها به عنوان شاهرگ های حیاتی یک جامعه محسوب می گردند به طوری که در صورت عدم توسعه وگسترش آن ها، حیات و توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی جامعه مختل خواهد شد، ولی از طرف دیگر جاده سازی غیر اصولی به عنوان یکی ازعوامل تخریب عرصه های منابع طبیعی به شمار می آید، به گونه ای که امروزه این موضوع به عنوان یکی از معضلات اساسی حوضه های آبخیز مطرح می باشد.
در جریان احداث جاده، سطح وسیعی از عرصه جنگل ها ومراتع در طول و حاشیه مسیر آن تخریب شده و حجم بسیار زیادی از خاک و سنگ از محل خود جابه جا می گردد. میزان تخریب محیط زیست و عرصه جنگل ها و مراتع در اثر جاده سازی بستگی به عوامل گوناگونی از جمله نوع جاده، توپوگرافی منطقه، حساسیت خاک ها و سازندهای زمین شناسی مسیر جاده دارد - محمد نکویی مهر و همکاران یکی از شاخصه های توسعه پایدار، عدم تخریب منابع موجود برای نسل های آینده است براین اساس و با توجه به اینکه طول کل شبکه راه های روستایی کشور 151 هزار و 37 کیلومتر است که از این میزان 76 هزار و 749 کیلومتر آسفالت شده، 37 هزار و 114 کیلومتر راه شوسه است در این تحقیق تاثیر جاده های شوسه روستایی بر منابع پوششی و مرتعی در مناطق نیمه خشک بررسی گردید.
مراحل ایجاد زیر ساخت جاده ها می تواند باعث حذف بعضی از گونه های حساس و کم مقاوم گردد همچنین احداث جاده ، موجب تغییر یافتن میکروکلیما، رژیم نوری و وزن مخصوص، اسیدیته ، مواد الی خاک، رژیم هیدرولوژیک و رسوب گذاری و آغاز توالی می گردد - وینکترام و همکاران 2007، کریم و ملک - 2008، جاده ها می توانند میزان تراکم و موجودی حجمی گیاهان موجود در پیرامون جاده با استقرار گیاهان سریع الرشد و نورپسند افزایش دهند.
پارندیس و جونز و گیاهان مستقردر حاشیه جاده نسبت به بخشهای دیگر پوشش گیاهی از رویش بیشتری برخوردار گردند، پارساخو، اما رفت و امد و حرکت وسایل نقلیه و انسان می تواند باعث الودگی آب و خاک و هوا ودر نتیجه انهدام و نابودی بعضی گونه ها در اطراف جاده گردد البته درجه کیفی ساخت جاده تاثیر برروی میزان تغییرات در پوشش گیاهی دارد به طوریکه جاده هایی با درجه بالای کیفی ، اثر بیشتری بر روی پویایی پوشش گیاهی دارند.
مواد و روشها
برای انجام این مطالعه مراتع استپی استان یزد واقع در منطقه علی اباد پیشکوه در نظر گرفته شد. این مراتع در عرض جغرافیایی 01 39 31 شمالی و 09 47 53 شرقی با متوسط ارتفاع 2500 متر و 210 میلمیتر بارندگی سالیانه قرار دارند . پس از بررسی اولیه حریم جاده های خاکی حدود 3 متر در نظر گرفته شد .
بمنظور اندازه گیری درصد پوشش ، تولید ، تراکم، تنوع و یکنواختی گونه های گیاهی حریم اطراف جاده و مراتع در بخشهای کشاورزی ، منابع طبیعی و محیط زیست دور دست از پلات یک متر مربعی با توجه به تیپ گیاهی و یکنواختی پوشش در نظر گرفته شد 30 پلات در هر دو منطقه مورد بررسی به طور تصادفی در طول 10 کیلو متر از جاده شوسه مستقر گردید ، تعداد پلات بر اساس روش اماری تعیین تعداد نمونه محاسبه شد، در هرپلات نوع گونه گیاهی ، تعداد پایه های هر گونه ، درصد پوشش هر گونه گیاهی و تولید هر گونه گیاهی اندازه گیری گردید.
به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات از نرم افزارهای EXCEL و MINITAB استفاده شد. فاکتورهای اندازهگیری شده در منطقه حریم جاده و دور از جاده مانند تولید، درصد پوشش، فراوانی و تراکم ، با استفاده از آزمون T مقایسه شدند همچنین اهمیت نسبی گونه با استفاده از معادله برای هر منطقه تعیین گردید.
تراکم نسبی + غلبه نسبی + فراوانی نسبی = اهمیت نسبیٌ میزان این شاخص از 0 تا 300 در نوسان است که به منظور نشان دادن آن بصورت ضریب بر 300 تقسیم گردید. هرچه به 1 نزدیکتر باشد نشان دهنده درجه اهمیت این گونه در اکوسیستم است و آن گونه نقش تعیین کننده ای در ترکیب گونه ای آن منطقه داشته یا شرایط اکولوژیک غالب منطقه، نقش بسزایی در استقرار این گونه داشته است. بنابراین تغییرات گونه مورد نظر در تفسیر شرایط اکولوژیک منطقه اهمیت دارد.
نتایج
در نواحی حریم جاده کاهش تولید و درصد پوشش تاجی وافزایش تراکم و فراوانی گونه شده است که الیته اختلاف معنی داری را نشان نمی دهد علت اینکه این افزایش فراوانی و تراکم باعث افزایش درصد پوشش تاجی و تولید نشده است اینست که در منطقه حریم جاده اکثر پایه های گیاهی کوچک و نورسته بودند . تنها اختلاف ایجاد شده در تولید و در صد پوشش متعلق به گونه های بوته ای بوده است و تنها میزان تولید و درصد تاج پوشش بوته ها در دو منطقه اختلاف معنی داری داشته است و در مراتع حریم جاده بسیار کاهش یافته است.در حالیکه در مراتع حریم جاده افزایش درصد پوشش و تولید داشته ایم اما تولید اختلاف معنی داری را با مناطق دور از جاده نشان نمی دهد. بنابراین جاده باعث کاهش بوته ایها و افزایش گندمیان در ترکیب مراتع حریم جاده شده است.
با توجه به نتایج فوق تنها فاکتور غلبه نسبی در دو منطقه مورد مطالعه اختلاف معنی داشته اند و اهمیت نسبی نیز در سطح 5 درصد این اختلاف را نشان می دهد در منطق حریم جاده اهمیت نسبی بوته ایها نسبت به مراتع دور دست کم شده است در حالیکه اهمیت نسبی گندمیان افزایش یافته است که نشان می دهد ، جاده باعث ایجاد شرایط مساعد برای رویش گندمیان شده در حالیکه شرایط برای رویش بوته ایها سخت تر گردیده است.
بحث و نتیجه گیری
نتایج نشان می دهد که ایجاد جاده شوسه باعث تغییر ترکیب گیاهی ، تولید و درصد پوشش گردیده به طوریکه باعث کاهش تولید در مراتع حریم جاده شده است که یکی از دلایل آن می تواند کاهش تراکم پایه های گیاهی دایمی بعلت فرسایش پذیری بیشتر خاک در این مناطق بعلت جابجا شدن و تردد وسایل نقلیه و تغییر مسیر آبراهها به سمت جاده و فرسایش آبی بیشتر این مناطق باشد همچنین کاهش در صد پوشش گیاهی خود می تواند فرسایش پذیری بیشتر خاک را باعث گردد که با نتایج کفین 2007، لیو و همکاران 2011 هماهنگی دارد.
بر اساس جداول 2و 4 بین دو منطقه مورد مطالعه میزان تولید، درصد پوشش و اهمیت نسبی گونه های بوته ای در منطقه حریم جاده کاهش یافته است در حالیکه اهمیت نسبی در همین منطقه درصد پوشش و اهمیت نسبی گونه های گندمی افزایش یافته است به نظر می رسد که گونه ای گندمی بخصوص یکساله ها گونه های فرصت طلب تری بوده که با باز شدن فضا که به جهت ایجاد جاده در اطراف جاده ایجاد شده بود سریعا مستقر گردیده اند در حالیکه گونه های بوته ای با توجه به سرعت رشد و استقرار کند تر نتوانسته اند نیچ یا فضای موجد را اشغال کنند وینکترام و همکاران و لامونت ، پارندیس و جونز نیز در تحقیقات خود نتایج مشابه ای دست یافته اند.
بنابراین با توجه به حساسیت بیشتر پوشش گیاهی مناطق خشک و نیمه خشک توصیه می گردد تا هر گونه احداث و توسعه راهها با توجه به عواقب زیست محیطی آن صورت گرفته و بهتر است همراه با عملیات احیا پوشش گیاهی مناسب با شرایط منطقه صورت گیرد تا کمترین آسیب به منابع طبیعی همجوار با آن وارد گردد.
