بخشی از مقاله
چکیده
اصل هم پیوندی یکی از اصول مهمی است که به فضاها ساخت میبخشد و به مثابهی اساسی ترین مفهوم در تمام اصول و قواعد دیگر طراحی شهری جریان دارد. فهم معنی هم پیوندی مستلزم پی بردن به مفاهیم دیگر مانند جزء، کل، رابطه، پیوند و تأثیر متقابل است. در معماری و شهرسازی اولین بار ویتروویوس رابطه و پیوند دقیق اجزاء را مطرح کرد و بعد در شهرهای قرون وسطی به کار گرفته شد. مطالعات حاکی از آن است ساخت کالبد بازار تاریخی شهر یزد به مثابهی جزئی از سیستم - کل - شهر در گذشته پیوند مناسبی با مراتب مختلف و همچنین بین اجزای خود در هر مرتبه داشت اما امروزه خیابان کشیهای جدید با نادیده گرفتن اصل همپیوندی موجب از هم گسستن ساخت کالبد بازار و تقسیم آن به دو بخشهی شمالی و جنوبی گردیده است.
این پژوهش با رویکردی سیستمی، نگرش قیاسی و نگاه سلسله مراتبی، در بخش مرور ادبیات مفاهیم به روش توصیفی و در بخش پژوهش به روش تحلیلی و با تکنیک چیدمان فضا انجام شد. نتیجه گیری حاصل از تحلیلها نشان داد خیابان قیام در همهی مراتب از میزان هم پیوندی ساخت کالبد بازار کاسته است و با برقرار کردن بیشترین میزان هم پیوندی با راستههای بازار، ارزش هم پیوندی آن را به خود جذب کرده است.
بدین ترتیب از اهمیت مسیرها و محورهای بازار کاسته است و با به عهده گرفتن نقش پیوند دهنده و دسترسی، کارکرد آن را از بین برده است. در بازارهای تاریخی بیشتر شهرهای ایران مسئلهی مذکور مطرح است؛ از این رو مطالعات و یافتههای پژوهش قابل توجه در موارد مشابه است.
-1مقدمه
-1-1بیان مسئله
در گذشته ساخت شهرهای تاریخی به گونهای بود که میان عناصر مجموعهی مرکز شهر شامل بازار و متعلقات آن، مراکز محلات از طریق یک رشته فضاها و عناصر ارتباط دهنده، گذرهای اصلی و میدانها، صورتی از پیوستگی و ارتباط فضایی وجود داشت و ترکیب منسجم ایجاد میکرد که میتوان آن را به صورت اصل همپیوندی بیان کرد. اما از اوایل قرن حاضر این ساخت در بسیاری از شهرهای تاریخی بنا به دلایل مختلف به تدریج تغییر کرد و انسجام و ارتباط میان عناصر آن از بین رفت.
ساخت تاریخی شهر یزد و بازار آن نیز از این جریان مستثنی نیست. بدین ترتیب که در فاصلهی سالهای 1320 - 1304 - ه. ش - روشهای متفاوتی در خصوص بازسازی ساخت و سازمان شهر یزد در پیش گرفته شد که یکی از پیامدهای مهم آن در هم ریختگی، تخریب و فروپاشی ساخت یکپارچه و منسجم بازار تاریخی شهر یزد و نادیدهگرفته شدن و زیرپا گذاشته شدن اصل همپیوندی در مراتب مختلف بود.
به واسطهی این پیامد، نظم فضایی آن دگرگون شد، امتدادهای پیوستهی آن قطع شد، بدنهها و لبههای اصلی پیرامون آن شکل گرفت، به دو بخش تقسیم شد، ارتباط و تداوم فضایی آن از بین رفت ، انسجام اولیهی خود را از دست داد، تأثیر جبرانناپذیر بر کارکرد و کالبد آن به خصوص در بخش جنوبی وارد شد و بازار از جایگاه نخست خود دور شد. این تغییرات با احداث دو خیابان اصلی آغاز شد:
-1 خیابان امام خمینی - پهلوی سابق - که در دو مرحله شامل امام شمالی و جنوبی در اوایل حکومت رضاخان احداث شد و در سال 1309 توسعه یافت. بدین ترتیب در بخش شمالی، بخش اصلی راستهبازار صدری - شاهزاده فاضل - و در قسمت جنوبی راستهبازار محمدعلیخان را از کالبد بازار یزد محو کرد.
-2 خیابان قیام که در سال 1317 در جهت شرقی- غربی از میدان امیرچخماق تا میدان سید مصطفی خمینی - شاه طهماسب سابق - کشیده شد. بدین ترتیب راستههای بسیاری از بازارها، همچنین ستون فقرات، راسته و چارسوق اصلی بازار را تخریب کرد و بازار را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم نمود.
بنابراین آنچه امروز به عنوان بازار سنتی شهر یزد معرفی میگردد کالبدی است مجروح از زمان رضا خان؛ جراحتی حاصل از تقلید نادرست از فرهنگ شهرسازی غرب و بیتوجه به ساخت کالبد بازار تاریخی و اصل همپیوندی حاکم بر آن که در دو خیابانکشی بر چارچوب منسجم بازار تاریخی شهر یزد وارد گشت و در چهرهی ظاهری و ساخت آن قابل ملاحظه است.
-2 -1 بیان سؤالات:
با توجه به مسئلهی فوق این مقاله با رویکرد سیستمی در راستای پاسخگویی به دو سؤال زیر است:
-1 آیا ساخت کالبد بازار تاریخی موجود شهر یزد در مراتب مختلف کلان، میانی و خرد از اصل همپیوندی تبعیت میکند؟
-2 چگونه میتوان با تکنیک چیدمان فضا اصل همپیوندی ساخت کالبد بازار را در درجه های مختلف کلان، میانی و خرد تحلیل کرد؟
-3 -1 بیان فرضیات:
متناظر با سؤالات مطرح شده میتوان فرضیات این مقاله را به صورت زیر بیان کرد:
-1 به نظر میرسد ساخت کالبد بازار تاریخی موجود شهر یزد در درجه های مختلف کلان، میانی و خرد از اصل همپیوندی تبعیت نمیکند.
-2 به نظر میرسد میتوان با تکیه بر پارامتر همپیوندی در تکنیک چیدمان فضا اصل همپیوندی ساخت کالبد بازار را در مراتب مختلف کلان، میانی و خرد تبیین کرد.
-4 -1 بیان اهداف:
از آنجایی که اصل همپیوندی در تمام قواعد و اصول دیگر طراحی شهری جریان دارد و تبعیت کردن از آن در مراتب مختلف، ضامن کیفیاتی از جمله پیوستگی، کلیت، وحدت، هماهنگی، انسجام و ... در ساخت کالبد شهرهای تاریخی و بازار آنها است لذا به نظر میرسد با دستیابی به اهدافی که در تناظر با سؤالات فوق مطرح میشوند نتایج حاصله بتواند زمینهساز مداخلههای متفاوتتری در ساخت کالبد اکثر بازارهای تاریخی شهرهای ایران باشد. اهداف این مقاله عبارتند از:
-1 فهم کردن اصل همپیوندی ساخت کالبد بازار تاریخی موجود شهر یزد در مراتب مختلف کلان، میانی و خرد؛
-2 تبیین کردن اصل همپیوندی ساخت کالبد بازار تاریخی موجود شهر یزد در مراتب مختلف کلان، میانی و خرد با تکنیک چیدمان فضا؛
-5 -1 بیان فرآیند و روشها:
انتخاب روش تحقیق مناسب یکی از عوامل موفقیت پژوهش و مهمترین مرحلهی انجام آن است. روش تحقیق در واقع وسیلهای است که با آن به آزمون فرضیات یا سؤالات میپردازیم و راهی است که برای وصول به اهداف پژوهش میپیماییم. ماهیت پژوهش حاضر از نوع چرایی است که به تبیین چرایی و چگونگی رابطهی میان ساخت کالبد بازار تاریخی شهر یزد و اصل همپیوندی میپردازد. همچنین به لحاظ هدف از نوع ترویجی- کاربردی است.
در این پژوهش با توجه به گستردگی مباحث مورد مطالعه تلفیق روشهای مختلف به کار گرفته شد. روش موردنظر در مرحلهی مرور کردن ادبیات مفاهیم پژوهش توصیفی است که به شیوهی مطالعات کتابخانهای و اسنادی با رجوع به اسناد و مدارک موجود و معتبر شامل کتابها، نشریات، طرحهای مطالعاتی و ... با تکنیک فیش-برداری، یادداشتبرداری و خلاصهبرداری انجام شد.
در این مرحله به طور مختصر به طرح کردن مفاهیم کلیدی پرداخته شد. بدین ترتیب که روند پیدایی و شکلگیری، روند تغییرات، عاملین موجد و توصیفاتی از آنها بیان شد. روش مورد نظر در مرحلهی پژوهش در مورد پژوهش، تحلیلی با رویکرد سیستمی و نگرش قیاسی مبتنی بر نظریهی سیستمها، نظریهی عام پیوند ساخت و نظریهی پیوستگی - اتصال - است که با تبعیت از اصل سلسله مراتب در سه مرتبهی کلان، میانی و خرد با تکنیک چیدمان فضا به آن پرداخته شد.
در این مرحله ابتدا توصیفات و روند تغییرات مورد پژوهش با روش توصیفی طبق شیوهی مرحلهی مرور ادبیات مفاهیم بیان شد. سپس نقشههای ساخت کالبد بازار تاریخی شهر یزد در مراتب مختلف با نرمافزار اتوکد آماده شدند تا به عنوان ورودی برای نرمافزار اسپیس سینتکس - چیدمان فضا - به کار گرفته شوند. در نهایت با تکیه بر پارامتر همپیوندی موجود در تکنیک چیدمان فضا فرضیات پژوهش آزمون شدند، به سؤالات پژوهش پاسخ داده شد و نهایتاً تبیین اصل همپیوندی ساخت کالبد بازار تاریخی موجود شهر یزد با تکنیک چیدمان فضا ممکن شد. سپس نتیجه گیری مباحث ارائه شد.
