بخشی از مقاله
چکیده
بافت فرسوده گستره ای هم پیوند و با ریخت شناسی متفاوت است که در طی دوران در محدوده شهر یا حاشیه آن شکل گرفته و به نوعی به رکود و زوال تدریجی مبتلا شده است. پیچیدگی های کالبدی -فضایی این گونه بافت ها باعث شده است که سامان دهی آنها بدون توجه به ساختار فضایی تشکیل دهنده آن صورت پذیرفته و موجب انزوای کالبدی و به دنبال آن انزوای اجتماعی و اقتصادی شود. از جمله نظریه ها و روش هایی که به مطالعه ساختار و پیکربندی فضای شهری می پردازد و توانسته به نیازهای تحلیل ساختار فضایی شهرها پاسخ دهد، نظریه چیدمان فضا است. این نظریه مفهوم پیکره بندی فضایی را ارائه می کند و هدف آن تحلیل و درک الگوهایی می باشد که فضاها و روابط فضایی مختلف از ورای آنها بایکدیگر ارتباط برقرار می کنند. هدف این مقاله، بررسی پدیده انزوای فضایی در ساختار فضایی بافت های فرسوده و ارتباط آن با ارزش های فضایی چیدمان فضا است. بدین منظور در این پژوهش درشهر مشهد ، سه محله در بافت های فرسوده قدیم، شهری و روستا- شهری مورد آزمون قرار می گیرند و برای تحلیل ساختار فضایی آن ها از روش چیدمان فضا استفاده می شود. مراحل عملی کاربرد این تکنیک بدین صورت است که ابتدا با استفاده از این روش، نقشه محوری هر یک از محلات ترسیم گردیده و سپس چهار پارامتر اتصال، عمق، کنترل و همپیوندی هر یک از محلات محاسبه و با یکدیگر مقایسه می شود و نتایج و یافته ها به دو صورت نقشه
.1مقدمه
بر اثر توسعه پراکنده و بی سامان شهرها، الگوی سازمان فضایی شهر و ساختار اصلی آن دگرگون شده و موجب از بین رفتن ساختار واحد در کل شهر و تمرکز نامعقول و نامناسب امکانات و خدمات در بخش های مختلف شهر و توسعه اقتصادی- اجتماعی نابرابر در آن ها شده است. از طرفی افزایش وسعت شهرها باعث پیچیدگی های کالبدی- فضایی در شهرها شده است به طوری که شناخت ساختار و استخوان بندی اصلی شهرها و ریخت شناسی آن بر اساس تحلیل تمام اجزای شهر امری مشکل و غیر ممکن است. - عباس زادگان، . - 1391 در پژوهش های بسیاری که در خصوص بافت های فرسوده شهرهای ایران با محوریت ویژگی های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی انجام شده است، همواره از مداخلات فیزیکی گسترده به عنوان یکی از عللی یاد شده که در شکل گیری وضعیت کنونی بافت های فرسوده شهرها دخیل بوده اند. با این حال آنچه که در تبیین اثرات این مداخلات مغفول مانده و یا کمتر به آن اشاره شده، ویژگی های فضایی این بافت ها و دگرگونی های آن است .به بیان ساده تر، هر گونه تغییر در چیدمان و آرایش فیزیکی عناصر سازنده شهر، می تواند بر دگرگونی پارامترهای فضایی شهر تاثیرگذار باشد.
بافت های فرسوده شهر مشهد نیز از نابرابری های فضایی-کالبدی و اجتماعی - اقتصادی ایجاد شده در دوران اخیر، رنج می برد به طوری که با وجود برنامه ها و طرح های مختلف برای کاهش این نابرابری ها، شاهد گسترش بافت های فرسوده می باشد. به نظر می رسد مشکل اساسی این طرح ها کم توجهی به پیوند مناسب بافت های جدید و یا بافت های فرسوده با کل شهر از طریق توجه به ساختار موجود است. از طرفی پیچیدگی های کالبدی و فضایی کلانشهرهایی چون مشهد موجب پیچیدگی شناخت و تحلیل سازمان و ساختار فضایی آن ها است به طوری که نیاز به روش هایی که بتواند به این مسائل پاسخ دهد، بیش از پیش احساس می شود. از جمله نظریه ها و روش هایی که به مطالعه ساختار و پیکربندی فضای شهری می پردازد، نظریه چیدمان فضا است. این نظریه معتقد است که ساختار شهر را نمی توان با دید پرنده درک کرد و مبنای درک ساختار شهر دید انسان و عابر پیاده از فضاهای شهری می باشد. همپیوندی به عنوان هسته اصلی این تحلیل، مفهومی است که بر اساس روش چیدمان فضا توسعه داده شده است.
در روش چیدمان فضا، سیستم های فضایی نه بر اساس روش های معمول هندسی بلکه بر اساس توپولوژی فضایی آن ها تحلیل می شوند.این مفهوم جدید شهر را فضاهای بین توده ها و نه توده های ساختمانی آن تعریف می کند. روش چیدمان فضا ارتباط کلیه فضاهای شهری را با یکدیگر تجزیه وتحلیل می کند و نتایج را به صورت پارامترهای ریاضی و گرافیکی ارائه می دهد . پارامترهای ریاضی می توانند در ایجاد مدلی که نحوه عملکرد و رفتار را در فضاهای شهری پیش بینی کند، مورد استفاده قرار گیرند. داده گرافیکی تجزیه وتحلیل چیدمان فضا، ابزار بسیار مؤثری در تحلیل ساختار فضایی شهر محسوب می گردد، به نحوی که تأثیردخالت های کالبدی در بافت شهر به وسیله این روش، به صورت گرافیکی نمایان می شود. ویژگی ها و ساختار فضایی الگوهای مختلف بافت های فرسوده با یکدیگر متفاوت است که این ویژگی های ساختاری و فضایی، تفاوت های معنا داری را در پارامتر ها و ارزش های فضایی حاصل از تحلیل چیدمان فضا میان الگوهای مختلف بافت های فرسوده ایجاد می کند. به صورتی که تحلیل فضایی حاصل از هریک از این بافت ها نتیجه ای متفاوت را در بر دارد. به طور مثال محلاتی که از نظر کالبدی جدا می باشند فعالیت های اجتماعی را نیز به انزوا ترغیب می کنند و در برخی موارد یکی از دلایل جدا افتادگی کالبدی مشکل دسترسی است که این عامل بر انزوای سایر موارد تاثیر گذار است. بر این اساس در این پژوهش ابتدا به بیان مفاهیم مربوط به ساختار فضایی و مدل چیدمان فضا و پارامترهای آن پرداخته می شود و با رویکردی تحلیلی پدیده انزوای فضایی در سه محله سرشور، مجد و آبکوه که به ترتیب جزء بافت های فرسوده قدیم، شهری و روستا- شهری می باشند مورد آزمون قرار می گیرد و برای تحلیل ساختار فضایی آن ها از روش چیدمان فضا استفاده می شود.
.2مبانی نظری و ادبیات پژوهش
.1.2 بافت فرسوده شهری بافت های فرسوده با عناوین مختلفی همچون بافت های مسئله دار و بافت های ناکارآمد و غیره یاد می شوند. بافت های فرسوده شهری دارای معضلات و مشکلاتی هستند که از لحاظ کارآمدی تفاوت های زیادی با بافت های نرمال شهری دارند. بافت های فرسوده محدوده های آسیب پذیر در برابر مخاطرات طبیعی به شمار می آیند که نیازمند برنامه ریزی و مداخله هماهنگ برای سامان یابی هستند .مشخصه این بافتها ناپایداری و مجموعه ای از نارسایی های کالبدی، عملکردی ، حرکتی ، زیست- محیطی، اجتماعی -اقتصادی و مدیریتی است - فلامکی،. - 1384 اصولا بافت قدیمی و فرسوده، بافتی است که در فرآیند زمانی طولانی شکل گرفته و تکوین یافته و امروز در محاصره تکنولوژی عصر حاضر گرفتار گردیده است - حبیبی و همکاران، . - 1386
.2.2 انزوای بافت های شهری بافت های منزوی بافت هایی هستند که مشکلاتی فراتر از عوامل ، اقتصادی و فرهنگی نیز نقش مهمی در ناکارآمدی این بافت ها دارند. بافت منزوی همان بافت مسئله دار است که در هر جایی مسائل مربوط به خودش را داراست و الزاما با مسائل جای دیگر مشابه نیست. این مسائل می تواند خرابی بافت کالبدی ، یا نابه سا مانی اجتماعی، یا فقر اقتصادی یا نارسایی فرهنگی و جز این ها باشد. حتی چشم انداز نامناسب شهری ، نابه سامانی رفت و آمد ، نقص خدمات شهری، نازل بودن ارزش های بصری و ... ، هر کدام در جای خود یک مسئله است، که باید را ه حلی برای آن یافت.اغلب بافت های منزوی که معمولا همان بافت های قدیم و محدوده " هسته پیدایش شهر" است، هم از نظر کالبدی مخروبه، هم از لحاظ محیط ا جتماعی نابه سامان و هم از حیث اقتصادی و فرهنگی فقیر و بیمار است . مراکز قدیم شهر که ناهمخوانی شتاب تغییر الگوی اقتصادی- اجتماعی با تغییرات کالبدی موجب گسست و دورافتادگی این پهنه ها از جریان زندگی معاصر شهری می گردد و به این صورت بافت های ایزوله - منزوی - شکل می گیرند. در نتیجه فرسودگی حاصل از این فرآیند باعث کاهش منزلت اجتماعی ، نزول کیفیت زندگی شهری ، افت ارزش های اقتصادی ، کاهش ارزش های جمعی، تغییر کاربری ها و همجواری های نامناسب آن ها، انحطاط کیفیت فرهنگی و بصری، دشواری دسترسی و مشکلات ترافیکی ، تراکم بیش از حد یا کم خواهد بود.
-1-2-2 عوامل موثر در انزوای بافت های شهری به طور کلی دیدگاه های شهری بر این است که در مطالعات بافت های منزوی شهری فارغ از این که، چگونه باید غیار انزوا را از چهره شهر ها زدود، باید دلایل و عوامل انزوای بافت های شهری را در گذشته شناسایی کرد و با آموزه های به دست آمده، از توسعه انزوا جلوگیری کرد. به طور کلی انزوا می تواند در اثر عوامل زیر ایجاد شود:
.1 عدم توجه به زمینه و شالوده شهر .2 عدم هماهنگی کاربری های موجود در بافت یا تفکیک عملکرد های شهری
عوامل موثر در ایزوله شدن پهنه های شهری بسیار متنوع و گسترده اند. معماران، شهرسازان، جغرافی دانان، جامعه شناسان، اقتصاددانان، انسان شناسان و ... هر کدام از جنبه های تخصصی خود به عوامل انزوا می اندیشند. در این پژوهش ما به دو مدل تحلیلی برای مطالعه عوامل انزواز زیستگاه های شهری می پردازیم. در مدل نخست از دیدگاه جغرافی دانان عوامل انزوای پهنه های شهری در دو گروه اصلی عوامل کالبدی و انسانی تقسیم می شود که هر گروه زیر مجموعه هایی را دارند و در زیر آورده می شود:
o عوامل انسانی: این عوامل به دو گروه عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی تقسیم می شود.
