بخشی از مقاله
چکیده
صنعت گردشگری در فضاهای روستایی، به عنوان رویکرد و فعالیتی مکمل، با توجه به ظرفیتهای طبیعی- تاریخی و فرهنگی موجود قادر است برای ارتقای کیفیت زندگی ساکنان نواحی روستایی، تجدید حیات روستاها و در نهایت توسعه پایدار روستایی، نقش اساسی ایفا کند. از اینرو، شناسایی و تبیین قابلیتها و محدودیت-های صنعت گردشگری در سکونتگاههای روستایی اهمیت ویژهای دارد. هدف پژوهش حاضر، بررسی پتانسلهای جذب توریسم، شناسایی و معرفی توانمندیهای بالقوه و بالفعل گردشگری و افزایش اثرات مثبت و کاهش اثرات منفی صنعت گردشگری در پایلوتهای گردشگری روستایی استان قزوین است. مقاله حاضر، از نوع اسنادی و میدانی بوده که با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی نگرش ساکنان پایلوتهای گردشگری روستایی استان قزوین نسبت به اثرات و پیامدهای گردشگری روستایی پرداخته است.
جامعه آماری این پژوهش، ساکنان پایلوتهای گردشگری روستاهایی بودهاند که دارای جاذبه گردشگری بوده که اثرات گردشگری در این روستاها توسط ساکنان این مناطق درک شدهاند. حجم نمونه آماری با استفاده از فرمول کوکران و به روش تصادفی ساده، انتخاب شد. برای گردآوری دادهها از کتب، طرحها، اسناد، مقالات، پایاننامهها و پرسشنامه و برای تجزیه و تحلیل آن از نرمافزار SPSS استفاده شد. نتایج به دست آمده از تحلیل دادههای موجود، نشان داد که برنامههای گردشگری روستایی در استان قزوین در یک دهه اخیر، موجب ارتقای کیفیت و کمیت گردشگری شده که ارائه راهبردهای توسعه گردشگری در این استان منجر به استفاده مطلوب و بهینه از پتانسیلهای فرهنگی، تاریخی و طبیعی آن میشود و بافت تاریخی این استان، تواناییهای بالقوهای در جذب گردشگر و بالا بردن رشد و توسعه اقتصادی منطقهای و کشوری را داراست.
واژه های کلیدی:گردشگری روستایی، توریسم، برنامهریزی، پایلوتهای گردشگری
مقدمه
امروزه گردشگری فراتر از یک صنعت، به پدیدهای اجتماعی-اقتصادی در سطح جهانی تبدیل شده است - حیدریچیانه،. - 1:1390 رشد روزافزون و شتابنده صنعت گردشگری موجب شده که بسیاری از صاحبنظران، قرن بیستم را قرن گردشگری بنامند. به نظر متولیان امور گردشگری، در پایان قرن بیستم و آغاز قرن بیستویکم انقلابی در صنعت گردشگری رخ میدهد - کاظمی،. - 4:1386 گردشگری تأثیرفراوانی در ابعاد اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کشور میگذارد. ایجاد اشتغال، به جریان انداختن سرمایههای اقتصادی، افزایش تقاضای سفر خارجی و به دنبال آن افزایش امنیت در کشور، از جمله آثار مثبت گردشگری است.
به علاوه گردشگری میتواند بیشترین درآمد را سبب شود، دریافتیهای ارزی حاصل از گردشگری بیشتر از صادرات محصولات نفتی، خودرو و تجهیزات ارتباطی است. همچنین گردشگری نقش مهمی در ترغیب سرمایهگذاری در زیرساختها، ایجاد درآمد برای دولت و اشتغالزایی مستقیم و غیرمستقیم در سراسر دنیا داشته است - صداقتی و غفوریان،. - 2:1390 کشور ایران، از جمله کشورهایی است که به علت داشتن پتانسیلهای طبیعی، تاریخی و فرهنگی همواره مورد توجه گردشگران نقاط مختلف دنیا قرار داشته است که این عامل شرایط مساعدی را برای بهرهبرداری و توسعه زیرساختهای گردشگری فراهم میسازد.
فرضیات پژوهش
1. به نظر میرسد برنامههای گردشگری روستایی استان قزوین در یک دهه اخیر موجب ارتقای کیفیت و کمیت گردشگری شده است.
2. به نظر میرسد ارائه راهبردهای توسعه گردشگری استان قزوین منجر به استفاده مطلوب و بهینه از پتانسیلهای فرهنگی، تاریخی و طبیعی آن میشود.
3.به نظر میرسد بافت تاریخی استان قزوین تواناییهای بالقوهای در جذب گردشگر و بالا بردن رشد و توسعه اقتصادی منطقهای و کشوری را داشته باشد.
پیشینه پژوهش
.1 "ویور"1 در گزارش تحقیقی خود در سال 1986 به این نتیجه رسیده است که گردشگری روستایی نه تنها میتواند فرصت-های اشتغال را افزایش دهد بلکه میتواند درآمد بالقوه را بالا ببرد، برای ساکنان محلی، استحکام پایههای اقتصادی بومی را به دنبال داشته باشد و منبع مالیات برای مدیریت نواحی روستایی باشد، هم-چنین میتواند فرصتهای فرهنگی را برای ساکنان محلی افزایش دهد.
2 "دانگ و کینگ"2 در سال 2002، در ارزیابی جاذبههای طبیعی برای گردشگری - نمونه موردی پارک ملی ویکتوریا در استرالیا - ، ضمن طبقهبندی پارک به چهار سطح از نظر توانهای گردشگری به این نتیجه رسیدند که تحلیل سلسلهمراتبیAHP می-تواند در انتخاب محل مناسب به گردشگران و در اولویتبندی سرمایهگذاری و حفاظت از محیطزیست به مدیران یاری رساند.
3. "احمد پوراحمد و همکارانش" در سال 1392 در مقاله خود تحت عنوان "سنجش راهبردهای توسعه گردشگری فرهنگی در منطقه الموت قزوین" با استفاده از روش برنامهریزی راهبردی SWOT و QSPM ضمن بررسی نقاط قوت و ضعف و فرصت و تهدید در بخش گردشگری فرهنگی راهبردهایی را برای مقابله با تهدیدات موجود و بهرهگیری از فرصتها ارائه میکنند. روش این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی بوده و گردآوری اطلاعات با استفاده از روشهای مشاهده مستقیم و مصاحبه با کارشناسان و تهیه فرم پرسشنامه انجام گرفته است. در فرآیند جمعآوری پرسشنامه دلفی، جامعه نمونه در دو سطح مختلف مدیران و کارشناسان مرتبط با سازمان میراث فرهنگی الموت و متخصصان و صاحبنظران دانشگاهی تقسیمبندی صورت گرفته است که توسط روش گلولهبرفی حجم نمونه پژوهش معین شده است. در پایان نیز یافتههای پژوهش ثابت کرده که بهترین نوع راهبرد برای وضعیت کنونی الموت تدوین راهبردهای تنوع است که باید برای بهرهگیری از فرصتها در آینده انجام پذیرد.
4. "قادری و افتخاری" در سال " 1381 نقش گردشگری روستایی در توسعه روستایی" را مورد نقد و تحلیل قرار داده و با استفاده از روش-های کتابخانهای و میدانی به ویژه انجام مصاحبه و تکمیل پرسشنامه به بررسی اثرات و نقش گردشگری روستایی در توسعه روستایی پرداختهاند و در پایان به این نتیجه رسیدهاند که ماهیت صنعت گردشگری سبب ایجاد اشتغال و درآمد، متنوعسازی اقتصاد، مشارکت اجتماعی و استفاده از منابع محلی شده و از آنجا که بخش اعظم مشکلات عقبماندگی و توسعهنیافتگی روستایی نیز به فقدان این صنعت برمیگردد، گردشگری روستایی با حل مسائل و مشکلات فوق میتواند به توسعه روستایی کمک نماید.
چارچوب تئوریک اهمیت صنعت گردشگری
گردشگری به عنوان یکی از بخشهای عمده اجتماعی- اقتصادی جهان، شکل گرفته و در خلال نیمه دوم قرن بیستم به طور متوسط حدود 4-5 درصد افزایش یافته است. هماکنون ترکیب گردشگری بینالمللی و داخلی به عنوان بزرگترین صنعت جهان، شناخته شده است. با این وجود، بسیاری از مناطق جهان مانند بسیاری از کشورها و بسیاری از مناطق درون کشورها، در زمینه عرضه استعداد وتوانشان برای رشد گردشگری هنوز فاصله بسیار زیادی دارند. کشورهای صنعتی یا بیشتر توسعهیافته حدود 56 درصد گردشگران بینالمللی را در سال 1996 پذیرا بودهاند و مابقی به کشورهای در حال توسعه تعلق داشته است. کشورهای در حال توسعه، همزمان با بهبود زیرساختهای دسترسی، تجهیزات حملونقل، رشد جذابیت-های گردشگری، تسهیلات و خدمات بر اساس روندهای اخیر، سهم رو به رشدی از گردشگران بینالمللی را پذیرا بودهاند و به عنوان مکانهای گردشگری مورد قبول، شهرت یافتهاند. برای مثال، منطقه آسیایشرقی و اقیانوس آرام، سریعترین رشد را در خلال چندین سال گذشته داشته است - ضرغامبروجنی،. - 18-22 :1391
تاریخچه گردشگری روستایی
گردشگری روستایی به عنوان یک فعالیت تفریحی- اجتماعی، در نیمه دوم قرن هجدهم در انگلستان و اروپا شکل گرفت. پیش از آن هم مناطق روستایی برای فعالیتهای تفریحی مورد استفاده قرار میگرفتند، اما شرکت در این فعالیتهای تفریحی محدود به اقشار برتر جامعه بود. در قرن نوزدهم و بیستم به دلیل توسعه حمل و نقل و سهولت جابهجایی، راهیابی به روستاها آسان شد. رشد سریع تقاضا برای گردشگری روستایی از سال 1945 آغاز شد. در این زمان گردشگری روستایی شاهد رشدی چشمگیر و گردشگری بینالمللی نیز شاهد رشد جمعیت بود و افزایش تقاضا برای گردشگری روستایی تا اندازهای منجر به توسعه گردشگری شد.
تعاریف و اصطلاحات گردشگری
فرهنگ آکسفورد واژه توریسم را چنین تعبیر میکند: تجارت، تهیه خدمات و پذیرایی برای مردمانی که از یک مکان دیدن میکنند. فرهنگ وبستر نیز این واژه را چنین تعریف میکند: مسافرتی که به منظور تجارت، لذت و یادگیری صورت گیرد و بازگشت به نقطه شروع. گردشگری: به کلیه فعالیتهای یک دیدارکننده از زمانی که تصمیم به سفر میگیرد تا خاتمه سفر اطلاق میگردد. گردشگر: دیدارکنندهای که حداقل یک شب را در اقامتگاههای خصوصی یا عمومی کشور میزبان بگذراند.
گردشگری روستایی
گردشگری روستایی یکی از انواع گردشگری است که با بسیاری از الگوهای دیگر گردشگری پیوند دارد، ولی وجه مشخصه آن استقرار در نواحی روستایی است. این نوع گردشگری در برخی از کشورها به صورت یک بخش جداگانه گسترش یافته است. در این راستا مفهوم، قلمرو و انواع گردشگری روستایی بررسی میشود. تعریف گردشگری روستایی کار چندان آسانی نیست و توافقی درباره آن وجود ندارد. بااین حال، گردشگری روستایی میتواند به طور ساده به عنوان مسافرت به نواحی روستایی تعریف شود، اما محققان بر این عقیدهاند که موضوع بسیار پیچیدهتر از این است. نمونههای زیادی از انجام فعالیتهای گردشگری در نواحی روستایی وجود دارد، از جمله فعالیتهای مبتنی بر طبیعت، جشنوارهها، وقایع میراث، جاذبههای مبتنی بر جامعه بومی، گردشگری کشاورزی، نمایشگاههای هنری وصنایعدستی، تئاتر اجتماع محلی3 و سایر موارد. همان طور که لن4خاطر نشان میکند، گردشگری روستایی فعالیتی پیچیده وچندوجهی است که شامل انواع متفاوتی از گردشگری مبتنی برمزرعه تا سفرهای آموزشی، گردشگری قومی و اکوتوریسم خواهد بود.
این فعالیتها با درجات متفاوتی در بسیاری از نواحی وجود دارد. بهطور کلی گردشگری روستایی از دو جنبه اهمیت دارد، یکی به عنوان یک فعالیت گسترده جهانی و دیگری از نظر تأکید بر آن در سیاست-های توسعه منطقهای و محلی. از همینرو، منطقی است که بپذیریم تعریف قابل قبول و عام از گردشگری روستایی وجود ندارد - رحیمی،. - 226 : 1381 علاوه بر این باید پذیرفت که ویژگیهای متمایزی ازقبیل فعالیتها و موقعیتهای ویژه، گردشگری روستایی را از سایربخشها یا انواع گردشگری جدا میکند. اما، این نکته جالب است که تعریف یا ویژگیهایی از گردشگری روستایی که مورد قبول همگان باشد، وجود ندارد، در حالیکه در نگاه اول، تعریف گردشگری روستایی به نظر کار آسانی میآید. همانطور که لن میگوید:گردشگری روستایی نوعی گردشگری است که در نواحی روستایی انجام میشود.
اما در تعریف ساده نیز ابهامات زیادی وجود دارد. برای مثال تعریف گردشگری خود میتواند متفاوت باشد و به ویژه در چارچوب نواحی روستایی، تفاوت میان فعالیتهایی که میتواند نوعیاز گردشگری، گذران اوقات فراغت یا ورزش و تفریح باشد، مبهم است. در عینحال تعریف نواحی روستایی به همان اندازه کار مشکلی است. به هر حال از نظر مفهومی به نظر ساده میآید که گردشگری روستایی را میتوان به عنوان نوعی گردشگری که در نواحی روستایی و مناطق پیرامون شهرها انجام میشود، تعریف کرد. ولی این تعریف نمیتواند شامل مجموعهای از فعالیتها و اشکال متنوع مدیریتی ونهادهای توسعهیافته فعال در کشورهای مختلف در ارتباط با صنعت گردشگری باشد - شارپلی5،. - 11:1997 کنفرانس جهانی گردشگری روستایی6،گردشگری روستایی را شامل انواع گردشگری با برخورداری از تسهیلات و خدمات رفاهی در نواحی روستایی میداند، که امکان بهرهمندی از منابع طبیعی و جاذبههای طبیعت را همراه با شرکت درزندگی روستایی - کار در مزرعه و کشاورزی - ، فراهم میآورد.
علاوه بر این باید پذیرفت که ویژگی متمایزی مانند فعالیتها و موقعیت روستایی، گردشگری روستایی را از دیگر اشکال گردشگری جدا می-کند، آنتونی دونت7 گردشگری روستایی را رهایی از زندگی کسالتبارشهری برای بهرهگیری از مواهب طبیعی و برخورداری از جاذبههای طبیعی - مانند جنگلها، مراتع، رودخانه و... - ، میداند که در محیط روستایی با ارائه تسهیلات رفاهی و خدماتی - خوراک، اقامتگاه وفعالیتهای تفریحی/ ورزشی - ، وجود دارد. علاوه بر این اپرمن8 نیزگردشگری روستایی را در ارتباط تنگاتنگ با گردشگری مزرعه ونهادینه کردن ارزش کشاورزی در جامعه روستایی میداند که»مناطق پارکهای ملی« و »حیات وحش حفاظت شده« را شامل نمیشود. لاکوویدو9 گردشگری روستایی را گونهای فعالیت تفریحی وانتخابی دانسته که کار در مزرعه - کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی - ، فروش صنایعدستی و مشارکت در زندگی روستایی راشامل میشود.
از دیدگاه وسیعتر میتوان گردشگری روستایی رادربرگیرنده دامنهای از فعالیتها و خدمات مربوط به تفریح و آرامش گردشگران دانست که به وسیله کشاورزان و مردم روستایی برای جذب گردشگران به مناطق خود و به منظور کسب درآمد صورت میگیرد - شریفزاده و مرادنژادی،. - 54 :1381 به هر حال با توجه به تعاریف ذکر شده از گردشگری و گردشگری روستایی، میتوان گفت که اکثر تعاریف، گردشگری روستایی را شامل تمامی فعالیتهای گردشگری که فرد در نواحی روستایی و نواحی غیرشهری دور ازمحل اقامت و کار انجام میدهد، دانستهاند. ولی گردشگری روستایی را میتوان این چنین نیز تعریف کرد:»گردشگری روستایی به تمامی فعالیتها و خدماتی گفته میشود که توسط کشاورزان، مردم و دولتها برای تفریح و استراحت گردشگران و همچنین جذب گردشگران به نواحی روستایی ارائه می- شود و میتواند شامل گردشگری کشاورزی، گردشگری مزرعه،گردشگری طبیعی و گردشگری فرهنگی و مانند آن باشد.«
انواع گردشگری روستایی
همانگونه که در گذشته ذکر شد بر اساس تعریف کمیسیون اروپایی - 1986 - ، گردشگری روستایی تنها شامل گردشگری کشاورزی نمیشود، بلکه همه فعالیتهایی که گردشگران در مناطق روستایی انجام میدهند را دربرمیگیرد. از اینرو میتوان گفت که افراد به دلایل مختلف و با انگیزههای متفاوت از نواحی روستایی بازدید میکنند ودر بسیاری از فعالیتهای گردشگری نیز شرکت خواهند کرد، به همین دلیل نیز انواع خاصی از گردشگری در نواحی روستایی وجود
دارد که به شخص مسافر، ویژگیهای مقصد و انگیزه سفر بستگی دارد. بنابراین میتوان با توجه به اهداف گردشگران، گردشگری روستایی را به هشت دسته به شرح زیر تقسیم کرد:
