بخشی از مقاله
چکیده
پدیده بزهکاری امروزه گریبانگیر بسیاری از کشورها از جمله ایران شده است. پژوهش حاضر به منظور تبیین عوامل خطرساز و محافظتکننده رفتارهای بزهکاری نوجوانان با تأکید بر نظریه رفتار مشکل جسر انجام شد. 384 نفر از دانشآموزان پسر متوسطه دوم مشغول به تحصیل در سال 1394-95 از ناحیه یک آموزش و پرورش شهرستان رشت با روش نمونهگیری خوشهای انتخاب و با استفاده از دو پرسشنامه رفتارهای پرخطر محمد خانی - 1386 - و پرسشنامه رشد و سلامت نوجوانان جسر - 1995 - مورد ارزیابی قرار گرفتند. دادهها با استفاده از روش رگرسیون سلسله مراتبی تجزیه و تحلیل شد. نتایج پژوهش نشان داد که عوامل خطرساز 12 درصد و عوامل محافظتی 17 درصد از واریانس رفتارهای بزهکارانه و همچنین عوامل محافظتی به صورت غیر مستقیم و با تأثیر بر عوامل خطرساز 14 درصد از واریانس این رفتارها را تبیین میکنند.
مقدمه
نوجوانی یک دوره بحرانی در زندگی است. مصرف مواد و الگوهای رفتار نادرست جنسی از این دوره آغاز می شوند - جان پابلو و استفان، . - 2004 عوامل اجتماعی، خانوادگی و اقتصادی نقش مهمی در سوگیری رفتاری افراد به عهده دارند. اغلب نوجوانان با خانواد ، جامعه و بستگان دچار چالش هستند و ممکن است فشار این مشکلات نوجوان را در مرحله تصمیمگیری به سمت رفتارهای پرخطر بکشاند. در دوره نوجوانی افراد تجربه آموزی نموده و از این رو با خطرهای گوناگونی روبهرو می شوند. در این مرحله نوجوان از خانواده به سوی جامعه کشیده میشود و در راستای به دست آوردن جایگاه اجتماعی میکوشد - باریکانی،. - 1387 در این دوران آنها ممکن است دوستانی برگزینند که والدین نپذیرند و یا ممکن است پوششی داشته باشند که والدین آنها را نپسندند و یا اینکه به مقایسه خانواده خود با سایر خانوادهها بپردازند. در این دوره نوجوان برای اینکه بتواند خود و جایگاه خود را در جامعه و خانواده ثابت کند و برای خود نقش و پایگاهی داشته باشد ممکن است به رفتارهای مخرب و پر خطر روی بیاورد. او این کارها را برای اثبات خود و عدم نادیده گرفته شدن و مرکز توجه قرار گرفتن انجام میدهد. رفتارهای پر خطر1 به رفتارهایی اطلاق میشود که احتمال نتایج منفی و مخرب جسمی، روان شناختی و اجتماعی را برای فرد افزایش میدهد - کارگرگ و گرور، . - 2003 مصرف مواد، خشونت و رفتارهای جنسی ناایمن عامل بسیاری از مرگ و میرها در سنین نوجوانی و اوایل بزرگسالی را تشکیل میدهند - لیندبرگ، بوگست و ویلیام، . - 2000
یکی از زیر گروههای رفتارهای پر خطر، رفتارهای بزهکاری می باشد که میزان وقوع آن در دوره نوجوانی افزایش می یابد - زاده محمدی و همکاران،. - 1387 در ایران بر اساس گزارش های موجود از سال 1347 تا کنون، نزدیک به 28 هزار نفر از کودکان و نوجوانان فقط به کانون های اصلاح و تربیت تهران فرستاده شدهاند که توزیع بزهکاری آنها در سرقت، انحرافات جنسی، دعوا و درگیری، خرید و فروش مواد مخدر و اعتیاد بوده است. در بررسی رفتارهای پرخطر نوجوانان دیدگاهها و مدلهای زیادی مطرح شده است. برخی از پژوهشها به بررسی نقش متغیرهای جمعیت شناختی در رفتارهای پرخطر پرداختهاند و بر نقش سن، جنسیت، مقطع تحصیلی، تحصیلات پدر و مادر، ترتیب تولد، محل سکونت و طبقه اجتماعی و اقتصادی و عوامل جمعیت شناختی دیگر در بروز برخی از رفتارهای پرخطر یا مجموعه آنها اشاره کردهاند - شکیبا و همکاران، 1386؛ سراوانی و همکاران، 1386؛ شریفزاده و همکاران، 1386؛ به نقل از زارعی، . - 1389
برخی از نظریهها در تبیین این گونه رفتارها بر جنبههایی از خود »شخص« تمرکز کردهاند و برخی دیگر جنبه-هایی از محیط را مورد تأیید قرار دادهاند. نظریههای دیگری نیز وجود دارند که ترکیب جنبههایی از شخص و محیط را در رفتارهای پرخطر نوجوانان دخیل میدانند. عوامل شناختی - مثل ادراک خطر - ، عوامل زیستی - مثل تأثیرات هورمونی - ، عوامل شخصیتی - مثل گرایشهای هیجانخواهی - و عوامل و تأثیرات محیطی - مثل والدین و گروه همسال - همه از مواردی هستند که به منظور درک چگونگی و پیشگیری از رفتارهای پرخطر در نوجوانان و عواقب منفی آنها مورد مطالعه قرار گرفتهاند. برخی مدلها نیز تعامل این عوامل را مورد توجه قرار دادهاند - جسر، 1992؛ اروین، 1993؛ کالیچمن، . - 2000 نظریه رفتار نابهنجار - PBT - 2 جسر، دوناوان و کاستا - 1991 - رکن اساسی تحقیقات تجربی مربوط به رفتارهای مشکل گروه سنی نوجوانان را تشکیل داده است. وی استدلال می کند که جذب نوجوان به رفتارهای مشکل مختلف، نتیجه تمایل درونی فرد به سمت رفتارهای نابهنجار و گرایش شدید به نقض هنجارهای فرهنگی و اجتماعی مورد پذیرش اکثریت افراد جامعه می باشد. این نظریه روابط عوامل حفاظتی3 و عوامل خطرساز4 روانی
اجتماعی موثر بر درگیری در انواع رفتارهای نابهنجار نوجوانی مثل بزهکاری، مصرف تنباکو، سوء مصرف الکل و شکل های دیگر مصرف داروهای غیرمجاز، روابط جنسی زودهنگام و پرخاشگری را توصیف میکند و ویژگیهای محیطی و ویژگیهای فردی را که به عنوان عوامل حفاظتی و خطرساز در نظر گرفته شدهاند، با هم ترکیب میکند و تبیینی از اثر مستقیم1 عوامل حفاظتی و عوامل خطرساز و اثر واسطهای2 عوامل حفاظتی در مواجهه با خطر فراهم میکند. به عبارتی این نظریه همانند نظریه میدانی فرد را در درون محیط اجتماعی او مورد توجه قرار می دهد و به عوامل موثر در انجام رفتار انحرافی یا بازداری از انجام آن ، توجه دارد. نظریه فوق، شامل سه نظام عمده از عوامل محیطی، شخصیتی و رفتاری است. هر کدام از این نظامها ترکیبی از متغیرهایی است که یا نقش عامل خطر یا نقش حفاظتی در انجام رفتار مشکل دارند. عوامل فردی به عنوان متغیرهای شخصی محسوب شده که از طریق عوامل واسطهای - نظیر عوامل روانی، والدین، همسالان... - به رفتار مرتبط می شوند. مطالعات زیادی نشان دادهاند که عوامل حفاظتی و خطرساز میزان زیادی از واریانس رفتارهای نابهنجار نوجوانان را در هر دو جنس، در نوجوانان بزرگتر و کوچکتر و در گروههای مختلف اجتماعی- اقتصادی، نژادی و قومی بر عهده دارند. سه نوع عامل حفاظتی - عامل حفاطتی الگوها3، عامل حفاظتی کنترلها4 و عامل حفاظتی حمایت - 5 و چهار نوع عامل خطرساز - الگوهای خطر، در دسترس بودن خطر6،دسترس بودن گروههای خطر7 و آسیبپذیری8 در برابر خطر - در این نظریه مطرح شدهاند. از لحاظ مفهومی عوامل حفاظتی احتمال درگیری در رفتارهای نابهنجار را با فراهم کردن الگوهای مثبت اجتماعی، کنترلهای شخصی و اجتماعی علیه رفتارهای نابهنجار و یک محیط اجتماعی حمایتی، کاهش میدهد. برعکس عوامل خطرساز، احتمال درگیری در رفتارهای نابهنجار را با فراهم کردن الگوهای رفتار نابهنجار، فرصتهای بیشتر برای درگیر شدن در رفتارهای نابهنجار و آسیبپذیری شخصی بیشتر برای درگیری در این رفتارها، افزایش میدهد. به عبارتی عوامل خطر یک نگرش، رفتار یا موقعیتی هستند که با افزایش احتمال بروز، شدت بیشتر و مدت طولانی تر رفتار مشکل و بزهکاری همبسته هستند. بیم و همکاران - 2002 - دریافتند که - 1 پسر بودن، - 2 وجود الگوی خطر در گروه همسالان، - 3 محیط خارج از خانواده ، با درگیر بودن بیشتر در رفتارهای مشکل همبستگی دارد و تعامل با همسالان خوب، درک از ناپسند بودن رفتارهای مشکل از نظر والدین و دیگر اشخاص موثر، موجب کاهش اثر خطر همسالان برای انجام رفتار مشکل می شود. این عوامل حفاظتی و خطرساز در سطح خانواده، همسالان،
