بخشی از مقاله
چکیده
با مطرح شدن مفهوم خلق مکان برای مردم در طراحی شهری در چند دهه ی گذشته طراحان شهری بسیاری کوشیدن تا شاخص های مطلوب کیفی در مکان های شهری موفق را معرفی کنند. بازارهای سنتی از مفاهیم مهم شهری میباشند که ساختار و پیکرهی شهر بر آن ها استوار شده است. بازارهای سنتی، علاوه بر تأمین نیازهای اقتصادی روابط عمیق اجتماعی را هدایت میکنند و از توانایی گسترش مرزهای فرهنگی را نیز برخوردار هستند. در این مقاله به تبیین مفهوم مکان در بازارهای سنتی پرداخته می شود.
برای این کار لازم است ابتدا مفهوم مکان و جنبه های مختلف آن مشخص می گردد؛ همچنین رویکرد این مقاله به بازار نیز تعریف شود. ابتدا رویکردهای مکانی مختلف و ابعاد آن مشخص می گردد، سپس به مفهوم الگو و الگوی بازارهای سنتی می پردازیم. در نهایت هم با توجه به اهداف و معیارهای معماری بازارهای سنتی، به تببین مدل مکان در بازارهای سنتی می پردازیم. نتایج حاصل از این مقاله، بیان می دارد که مکان در بازار دارای سه مؤلفه ی البد، معنی و فعالیت می باشد که از به وسیله ی فضا و رویداد های حاصل در آن ، ساختار بازار سنتی شکل می گیرد.
واژگان کلیدی: مکان ، الگو، الگوی بازار، بازار سنتی
مقدمه
طی دو دهه ی گذشته مفهوم خلق مکان برای مردم در طراحی شهر حکم فرما شده است؛ به طوری که پیتر بوکانان در 1988 می گوید : طراحی» شهری ضرورتاً درباره ی ایجاد مکان است.. - Carmona M. , 2003, p. 7 - « دپارتمان حمل و نقل، محیط و مناطق و کمیسیون معماری و محیط ساخته شده نیز در سال 2000 تعریف شفافی از طراحی شهری تحت عنوان »هنر خلق مکان برای مردم« ارائه دادند . - DETR & CABE, 2000, p. 8 - برخی الگو را بعنوان بخشی که شکل یا کیفیت کل را نشان می دهد، و برخی آن را بعنوان پیش نویس یا نموداری که راه معمولی یک عمل یا رفتار و یک ساختار ادراکی را نمایش می دهد، معرفی کرده اند - هومن, , 1386 ص. . - 65 اصطلاح الگو را انسانشناسان، حداقل از سال 1871 بهمفهومی چندجانبه بهکار بردهاند.این کاربرد آزاد تاکنون ادامه دارد.بر همین مبنا از الگو، گاه در توجه به کیفیتهای رفتاری، الگوهای آرمانی و رفتاری و گاه در توجّه به اصول فرهنگ ها یاد شده است - گولد همکاران, ,1376 ص. . - 91
هر قاعده یا الگویی خود نوعی الگویی از نسبت ها میان قاعده هایی دیگر است ،و آن قاعده ها نیز خود الگویی از نسبت ها است.هر الگو یک مجموعه ایی است نه مجموعه ایی ثابت بلکه مجموعه روابطی است که می تواند هر بار که محقق می شود صورت دیگری داشته باشد . - الکساندر, راه بی زمان ساختن, - 1390بازار به معنی عام عبارت است از منطقه ایی در دست مجموع افرادی خاص که به تناسب حرفه خویش و عرضه و تقاضایی که در جامعه وجود دارد ،فضای بازار برای دادوستد و سپس محل تجمع و رفت و آمد مردم. به عبارتی دیگر فضای ارتباطی ،اجتماعی و سکونتگاهی به حساب می آمده است. - سلطان زاده ح. , بازار های ایران, ,1386 ص. - 5 الگوی بازارهای سنتی ، دارای ابعاد و مؤلفه های گوناگونی هستند و کالبد، فعالیت و معنی خود از ابعاد اصلی بازار میباشند برای زنده نگهداشتن حیات در بازارها خود ، نیاز است تا ابعاد مختلف بازار، همسو با هم بتوانند به انواع نیازهای مردم پاسخ بدهند.
مکان
دیوید کانتر نخستین کسی است که در سال 1977 مؤلفه های مکان و ابعاد مکان را طی دیاگرامی بیان می کند. براساس مدل مکان کانتر که به مدل "مکان" شهرت دارد، محیط شهری به مثابه یک "مکان" متشکل از سه بعد در هم تنیده "کالبد"، " فعالیتها" و "تصورات" است «نمودار - گلکار ک. , ,1380 ص. . - 53
کانتر عنوان کرد که ماهیت مکان از ترکیب این سه قلمرو اساسی تشکیل شده است: ویژگی های فیزیکی قابل مشاهدهی آن، مفاهیمی که آن را در ذهن ما شکل می دهد و مجموعهای از رفتارها که آن مکان قادر به توسعه ی آن ها است - Canter, . 1977; Rio, Favero, Alegria, Santos, & Quintal, 2001, p. 58 - بر اساس این مدل می توان گفت ارتقای کیفیت محیط شهری در گرو ارتقای کیفیت مؤلفه های سه گانه ی مکان است.
مدل کانتر موجب شد تا دیگر صاحبنظران طراحی شهری با الهام یا اقتباس از آن ، روایت های متنوعی را ارائه کنند. برای مثال مدل حس مکان جان پانتر را که بر سه گانه بود مؤلفه های دخیل در خلق حس مکان دلالت دارد، می توان از روایت های فرعی مدل کانتر دانست. - نمودار - براساس مدل "جان پانتر " سه مؤلفه "کالبد"، "فعالیت" و "معنی" در خلق حس مکان دخیل هستند که به نحو قابل ملاحظه ای با سه مؤلفه پیشنهادی "کانتر " یعنی "کالبد "، "فعالیت ها " و "تصورات " تشابه دارند - گلکار ک. , ,1380 ص. . - 53 در این مدل مؤلفه های حس مکان دارای اجزای زیر هستند:
· اجزای مؤلفه ی کالبد: منظر شهری، فرم ساخته شده، نفوذپذیری، معماری منظر، مبلمان.
· اجزای مؤلفه ی فعالیت: کاربری زمین، جریان پیاده، رفتار، الگوها، صدا، بو، جریان سواره.
· اجزای مؤلفه ی معنی: خوانایی، تداعی معانی فرهنگی، عملکردهای ادراکی و جذابیت ها، ارزیابی کیفیتی
راپوپورت - 2004 - اظهار داشت که محیط اجزای مختلفی دارد و محیط مصنوع از سه دسته عناصر ثابت - زیر ساخت ها و ساختمان ها - نیمه ثابت - خارج از منزل، درختان، عناصر مرزی، نشانه ها، بیلبوردهای تبلیغاتی، عناصر روشنایی، نیمکت و غیره - و غیر ثابت - مانند کاربران، اقدامات کاربران و وسایل نقلیه - تشکیل شده است. اجزای نیمه ثابت از عوامل تعیین کننده و مهم محیط است که بر نگرش کاربر تأثیر می گذارد. فضاهای باز از عناصر ثابت و نیمه ثابت مرتبط با نیاز های کاربر در محدوده ی محیط فیزیکی شکل گرفته است . - Aydin, Dicle, Ter, & Ummugulsum, 2008, pp. 190-191 -
الگو
واژه Patternبه معانی؛ الگو،انگاره، شکل و نمونه، قالب، طرح، منوال و نقش در نظر گرفته شده است . این واژه در معانی متعددی بهکار رفته است.در تعرفی ساده از الگو می توان گفت؛ الگو یا مدل، نمایش نظری و ساده شده از جهان واقعی می باشد - دهقان , معماریان , محمدمرادی, عبدی اردکانی , . - 1390علی اکبر دهخدا الگو را چنین معنا کرده است: »الگو؛ روبرو ، مدل ، سرمشق ، مقتدی ، اسوه ، قدوه ، مثال ،...الگو معمولا به نمونه کوچکی از یه شی بزرگ یا به مجموعه محدودی از اشیای بی شمار گفته می شود که ویژگی های مهم و اصلی آن شی بزرگ یا اشیا را داشته باشد - شعبانی, ,1385 ص. . - 218
برخی الگو را بعنوان بخشی که شکل یا کیفیت کل را نشان می دهد، و برخی آن را بعنوان پیش نویس یا نموداری که راه معمولی یک عمل یا رفتار و یک ساختار ادراکی را نمایش می دهد، معرفی کرده اند - هومن, , 1386 ص. . - 65 اصطلاح الگو را انسانشناسان، حداقل از سال 1871 بهمفهومی چندجانبه بهکار بردهاند.این کاربرد آزاد تاکنون ادامه دارد.بر همین مبنا از الگو، گاه در توجه به کیفیت های رفتاری، الگوهای آرمانی و رفتاری و گاه در توجّه به اصول فرهنگها یاد شده است - گولد همکاران, ,1376 ص. . - 9
