بخشی از مقاله
چکیده:
بازار در شهرهای ایران در برگیرندهی گستردهترین شمار گونه های معماری است. دگرگونیهایی که در پیکره ی بازار صورت می گیرند، هم به شکل مستقیم و هم به شکل غیر مستقیم بر پیکره ی بازار اثر گذاری میکنند. بویژه در دهه های اخیر و با تحولات عمیق کالبدی و اجتماعی شهرهای کشور، بازار به عنوان کانون اقتصادی و اجتماعی شهر سنتی ایران دچار دگرگونی و تغییرات قابل توجهی شده است. شهر مشهد، با توجه به موقعیت خود و بازار فرش مشهد بدلیل همجواری با حرم مطهر دارای اهمیتی تاریخی است و زمانی این بازار - قبل از جداشدن از بازار اصلی مشهد - دارای رونق اقتصادی و اهمیت تجاری بوده است اما اقدامات شهرسازی اخیر، باعث جدائی این بازار و کاهش رونق اقتصادی آن شده است.
مقاله حاضر با هدف برنامه ریزی جهت حفظ و احیای هویت بازار به عنوان عنصری تاریخی و ارزشمند با روش توصیفی-اسنادی به رشتهی تحریر در آمده است. جمع آوری اطلاعات در این تحقیق به دو صورت مطالعات کتابخانهای و برداشت میدانی انجام گرفته است. بخش مطالعات کتابخانه ای شامل پیدایش بازارهای اولیه، سیر تحول و تکوین بازارهای سنتی ایران و تحلیل بازارها و موقیت بازار فرش مشهد می باشد. در بخش برداشتهای میدانی، سعی شده است با تدوین و توزیع پرسشنامه و همچنین برداشتهای کالبدی و عکسبرداری از محدوده، ابعاد مختلف کالبدی و عملکردی بازار شناخته شود و در نهایت با تحلیل مطالعات شناخت، راهکارهایی جهت حفظ و احیای هویت بازار ارائه گردد.
.1 مقدمه
نیاز به تنوع، بشر اولیه را ناچار به تبادل کالا کرد. پیدایش شهروجود مناسبات اقتصادی و نیاز مردم به داد و ستد کالا، وجود خریدار و فروشنده را پدیدار نمود و در نتیجه این داد و ستد احتیاج به مکانی جهت نگهداری و معامله کالاهای خود داشتند. بدین سبب محل یا مکانی جهت این منظور احداث گردید. - اسفندیار، بیگلری - فعالیت اقتصادی انسان اولیه در مرحله شکار و غارنشینی در زیر خلاصه می گردد: تجارت در ابتدا فاقد هر گونه نظمی بود و به دلیل نبودن واسطه ای در مبادله، مبادله به صورت پایاپای انجام می گردید.
نخستین موادی که مبادله میگردید، کالاهای موردنیاز عموم و پس از استخراج- فلز، فلزات قیمتی بود که شکل تکامل یافته آن پول است - رمان گیرشمن، 1355، ص. - 320 تجارت در ابتدا بوسیله دست فروشان و دوره گردان صورت میگرفت. با تکامل فعالیتهای تولیدی، تجارت رونق یافت و بزرگترین اختراع مکانیکی دوران قدیم یعنی - ارابه - به این رونق افزود. ساختن قایق و زورق و جهتیابی بوسیله ستارگان، راه تجارت و فعالیتهای اقتصادی را گشود. اولین مبادلات کالا بصورت پایاپای و بوسیله دوره گردان صورت می گرفت.
در آغاز به علت وضع اقتصادی ضعیف اجتماعات، تجارت بصورت یک روز در ماه یا هفته - مانند چهارشنبه بازار... - بود و به مرور با تکامل سیستمهای اقتصادی و تودلیدی در هر یک از دورههای تاریخ و بهبود وضع اقتصادی نسبت به دوره قبل تجارت شکل مستقر و پایداری یافت. - مرتضی، رواندی، 1341، ص. - 82در روستاها و گاه گاه در شهرهای کوچک و بزرگ بازار در یک جا ثابت نمیماند و محله های خاص و روزهای خاص داشت. بتدریج، با ازدیاد حجم توسعه مبادله از یکسو و رشد روستاهای اولیه از سوی دیگر، مراکزی برای رفع نیازهای عمومی بوجود آمد. این مراکز در روستاهای اولیه به صورت محل انبار کالا بوده و مبادله کالا نیزدر مجاورت این این مقاله برگرفته از رسالهی کارشناسی ارشد سارا حسینی نژاد با عنوان - طراحی بازار فرش، در راستای احیای کیفیتهای فضای بازارهای سنتی ایران - با راهنمائی دکتر خسرو صحاف، استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد می باشد.
انبارها انجام می گرفت. رفته رفته برخی از روستاها به علت برخورداری از موقعیت جغرافیائی خاص ویا جمعیت بیشتر، به صورت مرکز خدماتی و تجارتی روستاهای اطراف در میآیند. چنین به نظر می رسد که این مرکز خدماتی، به صورت میدانهایی ساده در مجاورت راههای اصلی و یا انبارها بوده اند. این میدانها تا حدی مشابه جمعه بازارهایی است که امروزه در برخی از روستاها تشکیل می شود. با توجه به نقشه شهرهای قدیمی متوجه می شویم که بازار معمولا در نقاطی بوجود آمده که در ارتباط شدید با تولید کنندگان و مصرف کنندگان بوده است .
بازار معمولا نزدیک قصر حکام در ارتباط با محیط خارج بوجود می آید و بعدها طبقات عادی پیرامون این مرکز قدرت سیاسی و اقتصادی کشیده شده و شهرها بوجود آمدند. بازار معمولاً هسته اولیه بعضی از شهرها تشکیل می دهد و مسکن در اطراف آن بوجود می آید. این وضع را می توان در اغلب شهرها مشاهده کرد. برای مثال به اسامی بعضی از شهرها و روستاها نظر می اندازیم و به بسیاری از جاها برمی خوریم که اسم آنها با کلمه بازار شروع می گردد - محمد، دهخدا، ص . - 354-354
.2 سیر تحول و تکوین بازارهای سنتی ایران
در این قسمت سعی شده است به اختصار به روند شکل گیری بازارها در دوره های تاریخی مختلف در ایران اشاره شود تا تصویر صحیحی از شکل نهایی و جانمایی بازارها بدست آید. بر اساس اسناد و مدارک موجود پیشینه ی بازارها در ایران به حدود ده هزار سال پیش می رسد. در دوره ی هخامنشیان، شهر به سه دسته ی کهندژ، محل زندگی توده ی مردم و ربض در بیرون شهر تقسیم شده بود که بازارها در کنار راههای اصلی و در خارج شهر قرار داشتند. این طور به نظر می رسد بیشتر داد و ستد، مربوط به محصولات کشاورزی و دامپروری بوده است همانطور که در شکل دو مشاهده می شود جانمایی بازارها در کنار زمینهای کشاورزی و در خارج شهرها بوده و البته در کنار راههای اصلی به منظور دسترسی همگانی به این نوع بازارها.
در دوره ی سلوکیان رشد شهر نشینی و توسعه ی راههای ارتباطی بین شهر ها عامل مهمی در تجارت و رشد بازارها بعهده داشت و بازارها در اطراف میدانهای اصلی شهر قرارداشتند - شکل - 3 و در واقع رشد شهرها باعث کشیده شدن آنها از بیرون شهربه داخل و در مجاورت میدانهای اصلی شهر شده بود. در دوره ی اشکانیان موقعیت قرارگیری ایران باعث رونق مسیرهای کاروان رو گردید و در نتیجه در طول جاده ها تعدادی آب انبار و کاروانسرا احداث گردید. - شکل - 4 در دوره ی ساسانیان بازارها در در قسمت شهرستان قرار گرفته - شکل - 5 و محل حضور توده های مختلف و موجب رونق روابط اجتماعی و تجاری گردید کالاها و مصنوعات گوناگون از همه جا به بازار حمل می گردیدند.
مرکز شهرها پر از جنب و جوش مردم بود و ضمن خرید و فروش از آخرین اخبار مطلع می گردیدند. علاوه بر راسته های بازار، میدانهایی نیز در مرکز شهر بوجود آمدند که در اطراف آن مغازه ها، کارگاهها و سایر بناهای عمومی قرار گرفته بودند که در دوره ی اسلامی با تغییراتی مورد استفاده قرار گرفته بود و به »خان« معروف گردیدند. خان عبارتست از میدانی که در اطراف آن یک ردیف دکان در یک یا چند طبقه قرار گرفته است و محل خرید و فروش و تجمع کالاهای تولیدی کوچک به شمار می رفته و به نظر می رسد که طرح این خانها متعلق به دوره ی ساسانی به تقلید از فوروم های رومی و یا میدانهای یونانی است - گیتی اعتماد، . - 1351
در دوره ی اسلامی تا زمان حمله مغول اقداماتی در جهت جدایی اصناف و پیدایش راستههای فرعی و جانمایی آنها در راستههای تخصصی صورت گرفت - شکل - 6 و همچنین توجه به مسائل شهرسازی باعث جدا شدن مشاغل پر سرو صدا و آلاینده های صوتی و محیط زیستی از راسته های بازار شد و این مشاغل در دروازه های شهری و گاه در خارج شهراحداث گردیدند و توسعه ی فضاهای جانبی بازارها مانند مسجد جامع و مساجد، آب انبارها، حمامها و... متناسب با نیازهای مخاطبین و کارکردهایشان در راسته های بازار جای می گرفتند. احداث سیستم بانکی، همانطور که از شکل پنج پیداست پیدایش بازارچه ها و گسترش و توسعه ی خطی بازار ها در بین دروازه های شهری و انشعابات بازار در محلات مسکونی از دیگر ویژگی های بازار در این دوران می باشد.
دوره ی مغول و تیموریان با فرازو نشیب های زیادی در زمینه شهرسازی همراه بود با وجود آسیبهای فراوان حمله مغول و تأثیر مخرب آن در زمینه شهرسازی اما بازارها همچنان از عناصر های مهم شهری محسوب می شدند و این بار چون با نقشه قبلی طرح ریزی می شدند زمینه پیشرفت و توسعه ی آنها بیشتر از پیش بچشم می خورد. در ادامه اقدامات مهم ایلخانیان و تیموریان باعث رشد چشمگیری در بازارها شد.
در دوره ی صفویه، با گسترش ارتباطات تجاری در این دوره، بازار به عنوان تعیین کننده ترین و شاخص ترین عنصر شهری در بسیاری از شهرهای بزرگ کشور نمایان شد. نقش مذهبی بازار و پیوند آن با معنویت و باورهای مذهبی در ظهور و محوریت عناصری چون مسجد روشن است و نقش اجتماعی و دامنه ی نفوذ آن در حیات اجتماعی شهر با جلب فعالیت های اجتماعی و شکل گیری تشکل های صنفی تقویت شده است. کارکرد سیاسی و نقش بازار در حرکت های سیاسی جامعه ی ایرانی جایگاه و سابقه ای تاریخی دارد - رجبی، . - 1386
پس از صفویه، به طور کلی پس از صفویه شکل عمومی شهرها توسعه و تکامل یافت و مناطق طرح ریزی شده در زمان شاه عباس و کریمخان موجب گردید که نواحی ساخته شده پیش از اسلام تقریباٌ ازمیان برود. از مشخصات شاخص شهر در این دوره عبارتست از: تکامل شهرها در دوره ی اسلامی، ایجاد نواحی طرح ریزی شده در شهرها - بازارها، باغ ها، خیابانها و کاخها - تقویت محلات اصناف و پیشه وران و جدایی گزینی اکولوژیکی محلههای اقلیت مذهبی. مراکز شهری در این زمان متشکل از مراکز حکومتی متمرکز شامل کاخها و ادارات، بازار طرح ریزی شده و مجتمع، ازدیاد تیم ها و تیمچهها و کاروانسراها در اثر توسعه تجارت جهانی ، مدارس و مساجد متعدد مذهبی است - نشریه محیط انسانی،
. - 1371 در دوره ی قاجاریه با ورود ایران به فرآیند ادغام در سرمایه داری جهانی و ورود کالاهای خارجی به کشور و ایجاد تعدادی کارخانه در بیرون از بازار، نقش بازار به عنوان محور اصلی اقتصاد شهر به تدریج تضعیف شد - سلطان زاده، . - 1383 اما تحول کالبدی اصلی و نزول جایگاه بازار در شهر در دوره ی پهلوی آغاز شد که با گسترش اقتصاد سرمایه داری مبنتی بر ارتباطات جدید و تحول در ساختار سنتی شهرها و خیابانکشیها جدید، بازار عمدتاً دچار گسیختگی کالبدی و کارکردی شد. پس از انقلاب اسلامی نیز با گسترش بیش تر حومه نشینی و توسعه ی بازار به سبک جدید و نیز اجرای طرح های نوین بهسازی æ نوسازی در شهرها، بازار سنتی هر چه بیشتر با نزول نقش و جایگاه روبرو شد. در چند دهه ی گذشته، بازار های سنتی علاوه بر جنبه های کالبدی و کارکردی، از جنبه های اجتماعی نیز دچار دگرگونی شدند؛ به نحوی که ساختار جمعیتی آن نیز تغییر کرده است و با تراکم بالا و سالخوردگی جمعیت æ مهاجرت جمعیت متمول به محلههای جدید مواجه هستیم - کاستللو،
