بخشی از مقاله
بررسی تاثیر شرایط اقلیمی بر روند شکل گیری بازارهای سنتی ایران
چکیده
تجارت به عنوان مهمترین شکل مبادله اجتماعی، از جمله فعالیت های اصلی انسان است. فعالیتی که سبب احداث فضاها و مکان های ویژه ای به نام بازار به شکل های گوناگون شده است.بازار مهمترین عامل ارتباطی و فضای شهری در شهرهای ایران به شمار می آیند. از یک سو موقعیت و جایگاه شهری بازار و فضاها و مراکز آن و از سوی دیگر اهمیت نقش و منزلت اجتماعی اصناف و بازاریان موجب می شود که بازار تنها یک فضای اقتصادی به شمار نیاید و اهمیت ویژه ای در زندگی شهری داشته باشد. وجود بازار در شهرها بیانگر ارزش، رشد و موفقیت است و رابطه آن با جمعیت و بافت شهری و عکس العمل آن در مقابل مشکلات اجتماعی قابل توجه است. بازار همیشه با زندگی روزمره مردم ارتباط مستقیم دارد و محور جاذبه اجتماعی و اقتصادی به صورت ضمانت اقتصادی محسوب می شود. به هر حال نقش و جایگاه بازار در شهر و جامعه اسلامی کاملا تعریف شده و به عنوان هویتی شناخته شده در جهان مطرح است. در مجموع می توان گفت بازار در اقلیم های مختلف با اتصال فضاهای بزرگ و کوچک با یک محور اصلی ، مجموعه ای به هم پیوسته، یکپارچه و منسجمی را پدید آورده است. پژوهش حاضرازمنظر ماهیت سوال و هدف تحقیق توصیفی – تطبیقی است که به بررسی بازار در اقلیم چهارگانه، از نظر چگونگی شکل گیری و خصوصیات کالبدی پرداخته شده است. از نتایج بررسی می توان به همسازی ساختار کالبدی بازارها با شرایط اقلیمی و ایجاد فضای مطلوب و مطبوع از طریق سر پوشیده نمودن بازار و اتصال فضاهای بزرگ و کوچک آن با یک محور اصلی که مجموعه ای به هم پیوسته، یکپارچه و منسجمی را پدید آورده است اشاره نمود.
واژه های کلیدی : بازارهای سنتی، اقلیم، کالبد، ساختار
مقدمه :
شهر به عنوان مرکز تجمع فعالیت های سیاسی، فرهنگی، تجاری و خدماتی، لزوما احتیاج به کالبدهای فیزیکی برای تسهیل این امور داشته است. با پیدایش شهرنشینی نه تنها سکونتگاه های مردم شکل پیدا نمود، بلکه جزء لاینفک شهر یعنی ابنیه شهری نیز در مراکز شهری نضج گرفت و با گسترش شهر این ابنیه نیز از لحاظ فیزیکی بزرگتر و از نظر اهمیت، نقش مهمتری پیدا کردند. در این رابطه بازار و ابنیه تجاری نقش کلیدی خصوصا در دوره اسلامی در ایران داشته است. بازار جای داد و ستد و خرید و فروش کالا یامحل اجتماع خریداران و فروشندگان است.»بازار به معنی وسیع و مجازی آن از نظر اقتصادی به حوزه هایی اطلاق می شود که ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم میان عرضه و تقاضا برقرار نماید، به نحوی که در سراسر آن پس از بررسی های لازمه که مقدمه تعامل است، قیمت ثابتی به وجود آید.« فضایی که درآن کالاهایی برای فروش یاتولید عرضه می شود ومحل تجمع ومسیرارتباطی نیز باشد، به عنوان بازار خوانده می شودبازاردرایران فضایی است برای خرید وفروش و عرضه کالاهای گوناگون که با مسیری ارتباطی پیوستگی پیداکرده است(سعیدنیا،1388،ص(6
بازارها عموما از طریق معابر اصلی به دروازه های شهر وصل شده اندلفبازار های سنّتی همانند ستون فقراتی در درون بافت ارگانیک شهر ریشه دوانده اند، درواقع میتوان گفت که بازار،نظام حیات شهری را تغذیه میکند و تداوم میبخشد.( اهری، (1380 درتعریف واژه بازار به دوجنبه مهم آن باید توجه کرد نخست آنکه فضایی باز ( ساخته نشده) یا کالبدی برای داد و ستد و بازرگانی بوده است و سپس محل تجمع و رفت وآمد مردم و به عبارتی شاهراه و فضای ارتباطی – اجتماعی سکونتگاه بوده است.
اهمیت بازار به لحاظ اقتصادی اجتماعی کالبدی مذهبی وفرهنگی(ماخذ نگارنده)
-1 انواع بازار:
انواع بازار را در ایران می توان به طور کلی به شرح زیر دسته بندی کرد: -1 بازارهای روستایی : ادواری بصورت سالانه ،ماهانه ، هفتگی -2 بازارهای عشایری : فصلی
-3 بازارهای شهری: انواع = بازار ناحیه ای، بازارچه محلی، بازار بیرون شهری، بازار زیارتی.
-2 کالبد بازار
ذهن ما با شنیدن کلمه » بازار« در وهله اول یک مکان را مجسم می کند. ساختمان هر بازار با توجه به وضعیت جغرافیایی و فرهنگی شهر و رویدادهای تاریخی آن ساخته می شود، شکل و حال و هوای محلی می یابد و از بازارهای دیگر متمایز می شود.
کالبد بازار به عنوان ظرف تجلی همه ابعاد و کارکردهای متنوع بازار در شهرهای ایران، مهم ترین و در دسترس ترین ابعاد شناخت بازار است که از طریق آن می توان راه به شناخت بهتر زندگی آن برد.
( جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران،1388، ص (21
- 1-2 عوامل موثر درشکل گیری کالبد
هرفضای کالبدی به منظور دربرگرفتن فعالیتهای معین وبرای رفع نیازها و خواسته های استفاده کنندگان پدیدمی آید.عملکرد مزبور ویژگیهای محیط طبیعی ،مصالح و امکانات فنی ، فرهنگ حاکم برجامعه وخلاقیت طراحان ، شکل آن را تحت تاثیر قرارمی دهد.بنابراین شکل هرفضای کالبدی ،عوامل مزبور رادر زمان پیدایش و هنگام توسعه و تغییرپذیری خودمنعکس می کند.( جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران ،1388، ص (21 ازآن گذشته شکل گیری بازار ها درامتدادمسیرهای ارتباطی بسیارمهم بوده است.زیرا شیوه خرید درگذشته بصوت دسترسی پیاده بوده
است ورونق بازارها واهمیت نقش شهری واجتماعی آن همزمان باآنکه مرهون ارزش اقتصادی آنها بود، به جنبه ارتباطی و کارکردها وفضاهای اجتماعی واقع درامتداد آنها بستگی داشت(بهرام زاده ومیرمفتاح،1386،ص...(106 گرچه مرکزیت بازار درشهر براهمیت اقتصادی ، اجتماعی آن تاکید می کند ، ولی شکل آن ونحوه ظهورش، خصیصه های اقلیمی فلات ایران رامنعکس می سازد . آنچه شکل بازارهاراتعیین میکند درحقیقت حاصل اثرمشترک همه عوامل موثر ونه یک بعد به تنهایی است.( جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران،1388، ص (21
عوامل موثر در شکل گیری کالبدی، بازار را بطور کلی به 3 گروه تقسیم می کنند:
-1 عوامل زمینه ای : عوامل محیطی ، عوامل تاریخی ، عوامل فرهنگی
-2عوامل ساختاری
-3 عوامل کارکردی
-3 ریخت شناسی بازار
-1-3بازار خطی
بیشتر بازارهای ایران به ویژه بازارهای دائمی غالبا به شکل خطی هستند، زیرا در امتداد راه ها و معابر شکل گرفته اند. بازارهای خطی به دو گونه ارگانیک و طراحی شده دسته بندی می شوند.
-2-3 بازار چند محوری
» شبکه ای است گسترده از راسته های متوازی یا متقاطع که مجموعه های کاروانسراها و سراها را در میان می گیرد.«
-3-3 بازار مرکزی خرده فروشی با خان های پیرامونی( منظومه ای )
» مجموعه بزرگی از راسته ها و دالان های سرپوشیده است که بی فاصله در مجاورت یکدیگر قرار گرفته اند و خان ها به شکل کمر بندی آن ها را احاطه کرده اند.«
-4-3 بازار صلیبی
» با دو محور اصلی متقاطع، مرکب از دو بازار خطی متقاطع عمود بر هم که در محل تقاطع به صورت چند محوری تراکم یافته است.« ( دانشنامه جهان اسلام، ج 3، 1372، ص (339-338
-4 شکل بازار در اقلیم های مختلف ایران
از لحاظ کالبدی، در اقلیم های مختلف، تفاوت هایی بین بازارها وجود دارد.
-1-4 بازار درکرانه جنوبی دریای خزر (اقلیم معتدل ومرطوب)
درکرانه دریای خزر به لحاظ رطوبت و بارندگی بسیار زیاد، راسته های بازار غالبا طاق ندارند و فقط بام شیبدار حجره ها از دو طرف تا حدودی فضای بالای راسته ها را می پوشاند و درهنگام بارندگی مانع ازریزش باران برروی عابرین می شوند . همچنین کف راسته های بازار معمولا از دو طرف قدری به سمت وسط راسته شیب دارند تا آب باران به مجرای باریکی که از وسط راسته می گذرد هدایت و نهایتا به نهر و یا رودخانه ریخته شود. بعلاوه اگر راسته ها طاق داشته باشند، جریان طبیعی باد در سطح شهر نخواهد توانست هوای مرطوب و سنگین در فضای بازار راجابجا کند. در زمان قدیم، بام شیبدار حجره های بازار مانند سایر ساختمانها با الیاف گیاهی مثل گالی و یا ساقه برنج پوشانده می شدند، ولی پس از ورود سفال به ایران برای پوشش بام بازار از مصالح جدید و بادوام استفاده گردید. در سنوات اخیر بام اکثرحجره ها با سفال یا شیروانی و یا هر دو پوشیده شده است. دیوارها نیز مانند دیوار سایر ابنیه سنتی ساخته می شدند و به جهت جلوگیری از نفوذ رطوبت به کف حجره ها معمولا یک کرسی چینی بلند وگربه رو یا سنگ چین در زیر حجره ها وجود داشته است. بازارها مانند سایر ساختمان ها دراین کناره فاقد زیرزمین هستند. (قبادیان، بی تا، ص (179-181
(ماخذ: نگارنده)
-1-1-4 بازار رشت
شکل گیری شهر وشهر نشینی در منطقه گیلان پس از گسترش جوامع روستایی ، ارتباط نزدیکی با شکل گیری اولیه بازارهای هفتگی روستایی درآن داشته است. شهر رشت باتوجه به دارا بودن منابع طبیعی، زمین های مناسب کشاورزی، موقعیت ویژه جغرافیایی ( محل اتصال مسیرهای ارتباطی منطقه ای) وتنوع فعالیت های تجاری به سرعت رشد کرده است.
-1-1-1-4 چگونگی شکل گیری و تکامل بازار رشت
نحوه شکل گیری و توسعه بازار در رشت متفاوت با ساخت و چگونگی شکل گیری اغلب بازارهای ایران بوده است. ( جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران،1388، ص ( 206 درشمال ایران وبویژه دررشت تشکیل بازارهای دوره ای وهفتگی سابقه ای طولانی دارد تاجایی که برخی ازپژوهنگان احتمال می دهند که رشد شهرنشینی درشمال ایران ارتباط نزدیکی بابازارهای روستایی داشته است.(حکیمی،بی تا،ص (25 تبدیل تدریجی بازارهای ادواری ومحلی شکل گرفته در امتداد معابر اصلی به بازاری دائمی واتصال آنها، باتوجه به موقعیت مناسب منطقه جهت مبادلات شهری،منطقه ایو بین المللی، مجموعه بازار راشکل داده است.
-2-1-1-4 خصوصیات کالبدی بازار رشت
» ... بازار شامل راسته ای مرکب از سه یا چهار کوچه تنگ موازی با هم است که به کوچه های دیگری که به طور عمود ی آنها را قطع کرده است مربوط می باشد و دارای کاروانسراهای زیادی است که همه ازدکانهای نزدیک به هم و انبارتشکیل شده است.این بازارها خوب سنگفرش شده است،ولی مانند بازارهای سایر شهرهای ایران نیست. در شهرهای دیگر ایران بازار توسط سقفهای گنبدی یا منحنی شکل پوشیده شده است. اما دررشت بازار مسقف نیست بلکه سایبانهایی در آن ساخته اند که سبب میشود پیاده روها از باران و آفتاب محفوظ بماند. بطورکلی بازار رشت مجموعه ای است متشکل از تعدادی گذر ( راسته ) که از اطراف بادکانهای خرده فروشی احاطه شده ودرمحل
تقاطع گذرها نیز میدانهایی باعملکرد عمدتا دستفروشی ایجادشده اند.بازار رشت با توجه به تمرکز فعالیت های تجاری و اتصال نقاط مهم بازار دارای دو گذر اصلی است. ( جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران،1388، ص ( 208 - 206
راسته های بازار رشت
درهای حجره ها چوبی و به صورت » ارسی « و کف مغازه ها » پل کوبی« بوده و در مواردی هنوز نیز این چنین است. سقف ها نیز عمدتا لمه کوب می باشد.
پوشش مغازه ها در ابتدا گالی پوش ( که در زبان محلی به آن کولش می گویند) بوده ولی کم کم با توسعه سفالگری از سفال به عنوان پوشش بام ها استفاده شده است.
بعدها حلب و آهن گالوانیزه نیز برای پوشش بام ها به کار رفته است، اما هنوز در بام بازارها سفال هم به چشم می خورد.
نمونه پوشش سفالی سقف دکان های بازار رشت
قسمت اعظم بازار رشت را سراها تشکیل می دهند.
اکثر این بناها در بازار رشت به یک سبک و با استفاده ازیک نوع مصالح ساخته شده است. سر در ورودی، عنصر شاخص غالب سراهاست.
( جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران،1388، ص (209
-2-4 بازار درنواحی کوهستانی ومرتفع (اقلیم سرد وکوهستانی)
سرما و بوران ازعوامل مهم و تعیین کننده در شکل ساختمان های این مناطق، خصوصا درنواحی شمالی وشمال غرب کشوراست. لذا راسته های بازاردر شهرهای نسبتا بزرگ در این نواحی عموما طاق آجری دارند. ولی در اینجا عرض راسته ها و ارتفاع کف تا زیر طاق آن ها کمتر از بازارهای مشابه درنواحی گرم وخشک است. وجود طاق مانع از تبادل حرارتی بیش از حد بین داخل و خارج راسته ها می شود و ابعاد نسبتا کوچک عرض و ارتفاع راسته ها باعث می شود که درجه حرارت در راسته ها درحد آسایش و قابل قبول برای انسان باشد. حرارات ناشی از فعالیت مردم، چراغ های داخل بازار و بخاریهای داخل حجره ها به جهت تامین دمای مطلوب درزمستان های سرد این نواحی کفایت می کند،به نحوی که حجره داران دراین فصل نیز مانند سایر فصول می توانند ورودی حجره ها را در مقابل مشتریان باز بگذارند و درکل محوطه بازار، خریدار و فروشنده با پوشش معمول زمستانی، بدون احساس ناراحتی به تبادل کالا و سایر فعالیتهای مرتبط با بازار بپردازند. جهت تامین نور و تهویه در راسته ها، معمولا منفذهای نسبتا کوچکی در بالای طاق ها قراردارند. اگرچه این منفذها باعث خارج شدن هوای گرم از محوطه بازار می شوند ولی به دلیل جرم حرارتی بسیار زیاد راسته های بازار که تماما با مصالح بنایی اجرا شده اند و همچنین به دلیل آنکه دیوارها باربر می باشند و ضخامت آن ها به لحاظ وزن سنگین طاقها، نسبتا زیاد است، لذا منفذهای بالای طاق در مختل نمودن دمای متعادل بازار تاثیر زیادی ندارند. همچنین روشنایی طبیعی از بالای طاق ها علاوه برتامین نور یک ریتم و هنجار مناسب در کل فضای راسته ها ایجاد می کند و مقیاس زیبایی در بعد سوم راسته ها می باشد. ( قبادیان، 1384، ص ( 188-186
(ماخذ: نگارنده)
-1-2-4بازار تبریز
-1-1-2-4 چگونگی شکل گیری و توسعه بازار تبریز
بازار تبریز نیز اکنون به عنوان بزرگترین و جامع ترین بازار جهان معرفی می گردد. که وسیع ترین مجموعه مسقف و به هم پیوسته جهان به شمار می رود(عباس زادگان،آذری،(1388 قدمت بازار تبریز، مانند اغلب شهرهای تاریخی ایران، به دوره های اولیه شهرسازی ایران پس ازاسلام بر می گردد. بازار تبریز بر یکی از مسیرهای حرکتی مهم شهر موجود بنا شده است. ( جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران،1388، ص (46
-2-1-2-4 خصوصیات کالبدی بازارتبریز
بازار تبریز از جمله بزرگترین بازارهای سنتی ایران و جهان است.این بازار تنها به صورت خطی گسترده نشده بلکه با شکل گیری چندین راسته اصلی و راسته های فرعی مرتبط، در چهار جهت گسترش پیدا کرده است. این بازار از نوع بازارهای چند محوری است.
- بازار تبریز یک شبکه ارتباطی متشکل از تعدادی راسته های موازی و متقاطع است.
- در بازار تبریزدکان ها در کنار راسته های اصلی و فرعی قرار دارند و فضاهای واقع در پشت آنها به سراها و تیمچه ها اختصاص یافته است. یکی از عناصر بازار مهم تبریز سراهای آن است. سراهای بازار تبریز به دلیل اهمیت تجارت عملکردهای متنوعی دارند.
- در این بازار اغلب سراها دو طبقه و گاهی سه طبقه اند. ( جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران،1388، ص (48
- تعدد تیمچه ها در بازار تبریز ار ویژگی های اصلی این بازار است. این تیمچه ها عمدتا برای نگهداری و عرضه کالاهای با ارزشی چون فرش ساخته شده اند.
در بازار تبریز نقشه تیمچه به دو صورت کلی دیده می شود: تیمچه های مستطیل و کشیده و تیمچه های متمرکز. ( جهاد دانشگاهی پردیس
هنرهای زیبای دانشگاه تهران،1388، ص (49
