دانلود مقاله سیر تحول بازارهای ایران؛ از بازارهای سنتی تا مراکز خرید امروز

بخشی از مقاله

چکیده:

بازار اصطلاحی پربار و در برگیرندهی معانی فراوان در زبان فارسی است. به طور کلی بازار در طول تاریخ، علاوه بر فعالیت اقتصادی، فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، مذهبی، سیاسی، خدماتی و تفریحی نیز داشته است و همچنین یک مکان، یک روش زندگی، یک طبقه و نمادی از حیات اسلامی را با استفاده از مکتب اسلامی نهفته را در شهر تداعی میکند. بازار، یکی از بزرگترین دستاوردهای تمدن دورهی اسلامی، در کشورهای اسلامی به ویژه در کشور ایران از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. بازار نماد معماری سنتی بوده و هنر اسلامی به بهترین شکل در معماری آن نمود پیدا کرد. پس از ورود اسلام و گسترش شهرهای اسلامی، افزایش ارتباطات اجتماعی، توسعه راههای کاروانی و کاروانسراها، موجب شکل گرفتن فضای بازرگانی و تولیدی، موسوم به بازار شد. در شهرهای اسلامی، بازار، محور اصلی و اقتصادی شهر بوده که مراکز تولید و توزیع کالاهای گوناگون انبارهای مهم و مبادلات پولی در آن جای داشتند. بازار در تمدن و فرهنگ ایران به خصوص در تمدن اسلامی به طور کلی از پیشینهای والا برخوردار است و از عناصر اصلی شهری از سطحی-ترین تا عمیقترین وجه فرهنگی شهری محسوب میشود. تاریخ نشان میدهد که مراکز تجاری در طول تاریخ با دگرگونیهایی همراه بوده است و با گذشت زمان در سطح وسیعی از اراضی شهرها به کاربری تجاری اختصاص یافته و نمود کالبدی آن به شکل دکان، بازار، پاساژ، فروشگاه و ... نمود یافته است. در ادوار مختلف بازارها به عنوان فضاهای تجاری و قلب تپنده شهری محسوب میشوند و مورد پیشرفت و توسعه شهری قرار گرفتند. با دستاوردهای مدرنیته و الگوهای معماری و شهرسازی غرب، فضاهای تجاری به شکل امروزی نمود پیدا کردند. امروزه در پی تحولات اخیر، بازارها دیگر نمیتوانند عملکرد قبلی خود را در شهرها داشته باشند و این امر باعث گسیخته شدن و شکافی عمیق بین ارتباط آنها با دیگر عناصر شهری و زندگی اجتماعی مردم شده است. این قطع ارتباط که خود به نوعی قطع زندگی بازارهاست و لاجرم سبب مرگ تدریجی کالبد بازارهای سنتی شده است. این مقاله کوششی است در جهت سیر تحولات بازارهای اسلامی تا مراکز خرید امروزی که با انواع مختلف در پیکرهی شهری نمود پیدا کرده است.

واژههای کلیدی:

1

تحولات بازار، مجتمعهای تجاری مدرنیته، ویژگی بازارها، جایگاه بازار در تمدن و شهر اسلامی

مقدمه:

اصطلاح بازار در زبان پهلوی»واچار« و »واکار« (شفقی،(64 :1387 و در زبان پارسی هخامنشی »ابکاری« که مرکب از ابا به معنی محل اجتماع و کاری به معنی چریدن و گردیدن است(جمس دار مستترص:.(129 در فارسی میانه واژه وازار(منبع شماره1ص:(75 بکار می-رفته که پسوند زار در فارسی دری مجموعا به معنی جایگاه داد وستد است. درزبان عربی »بیزار« و »بیازره« بوده (صابری، (1:1364، در زبان آلمانی…Bazar» تلفظ میشود و در زبان مالایایی«Pazar» تلفظ میشود (اولیاء، .(2:1370 واژه بازار از ایران بوسیله پرتغالیها به اروپا راه پیدا کرد و در بیشتر ممالک اروپایی و آسیایی این واژه استفاده میشود(معین ج اول،ص:.(218 بازار قسمتی از فضای شهری است که از یک یا چند راسته اصلی و فرعی تشکیل میشوند که دو سویی آن دکانها و حجرهها قرار دارند(کیانی.(17 :1386 بازار اصطلاحا عبارت است از منطقهای معین در دست مجموعهای از افراد خاص که به تناسب حرفه ی خویش و عرضه و تقاضایی که در جامعه وجود دارد به تنهایی یا گروهی به دادوستد می پردازند(رجبی، .(17 :1385 در تعریف فوق میتوان دریافت که بازار مکانی است حاصل برهمکنش دو فضای کالا و جنبه اجتماعی که از خرید و فروش کالا مورد انتظار است. لذا بازار در ذات مفهومی خود نیاز واضحی به کالبد نداشته و حضور کالبد در آن، آنجایی مهم می شود که تولید فیزیکال فضایی جهت تسهیل در امر اقتصادی مبادله کالا و کنش های اجتماعی بازاریان و طبقات دیگر موثر در ساختار اجتماع باشد. دیوید هاروی براین عقیده است که بازار، حاصل مفهوم ثروت و درپی آن ایجاد مرزهای مالکیت است و از این رو هر سامانه سیاسی-اجتماعی، تولید فضای بازار را به عنوان بیان خود در سطح حکمرانی بر جامعه مورد توجه قرار داده است .(Harvey, p41) این راهبردهاست که باعث می شود برخی فعالیت های تجاری در متن و برخی در لبه ها و برخی در خارج از فضای تعیین شده بازار شکل گرفته و مجوز زیست یابند. رویکردهای به نحوه گردش مالی و اقتصادی در قالب بازار آزاد و غیر آن، نیز عامل شکل دهنده به بازار است. بعد از تحولات 1860 میلادی و رشد مفهوم بازار آزاد توسط سن سیمون میشل شوالیه، و ورود مفاهیم آن به ایران، بازاریان تعریف جدیدی از خود و فعالیتهایشان یافتند؛ و تمایل به دگرگونه کردن فضا در همین دوران دیده میشود. لذا ارزشهای نوین تجاری، مفهوم بازار را بازتعریف نموده و فضاهای نو خلق میشود و از سویی دیگر تولید نوین فضا باعث تولید روابط اجتماعی و دگرگونه کردن مفهوم شهر و اجتماع شد. بازار در ادامه بازتعریف خود کنش اجتماعی خود را از دست داده و لایه مالی آن برجای مانده و از این رو حضور موثری در کنشهای شهری ندارد؛ موضوعی که در فضاها و روابط مکانی بازار پیشین، وجود داشت.

پیشینه تحقیق:

بازارهای سنتی و فضاهای تجاری مدرن، در دهههای اخیر، موضوع مطالعهی بسیاری از معماران و اندیشمندان علوم اجتماعی و به ویژه مطالعات فرهنگی قرار گرفته است. جذابیت این موضوع، بیشتر به دلیل نوع خاصی از مناسبات اجتماعی و فرهنگی است که در این فضاها تولید میشود و حیات فرهنگی جامعه را تحت تاثیر قرار میدهد. برای پرداختن به این موضوع باید از زاویهای بنگریم که ویژگی-های معماری این فضاها را در شرایط تاریخی، فرهنگی و همچنین تغییرات کالبدی شهرها و نتایج حاصل از دستاوردهای مدرنیته بنگریم.

2

فرضیه تحقیق:

پیدایش فرهنگ جدید در مراکز تجاری؛ بازار نهتنها فضایی تجاری بوده، بلکه همواره نقشهای مهم اجتماعی، فرهنگی و سیاسی فعالی را بازی کرده است و در عین حال، به زندگی پیرامون خویش، شکل داده و از آن تاثیر پذیرفته است. اکنون با روندی که دربارهی استحالهی بازار به شکل پیشین آن، تغییر کاربری و به تبع آن سنت فرهنگی و تاثیرگذاری آن و البته باشتاب بیشتر-رشد و توسعهی فضاهای تجاری جدید در ابعاد و اندازههای بزرگتر، این پرسش، جای طرح مییابد که آیا فضاهای تجاری جدید به لحاظ فکری و فرهنگی توانستهاند جایگزین فضاهای بازارهای سنتی باشد و یا چنین نقشی را هرگز نپذیرفته و ماهیتا نمیتوانند داشته باشند؟

روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش به صورت تاریخی و تحلیلی است، که با استفاده از دادههای به دست آمده از روشهای میدانی و کتابخانه-ای، انجام شده است. در مرحلهی مطالعات کتاب خانهای، انواع کتابها و اسناد مربوط به مبانی نظری تحقیق و ویژگیهای آن مطالعه و بررسی شدند و به صورت تحلیلی مورد استفاده قرار گرفته است.

بیان مسأله:

شاید به ندرت بتوان هنری یافت که به اندازه معماری با زندگی مردم پیوند داشته باشد. عوامل و پدیده های مختلفی وجود دارند که در شکلدهی فضاهای معماری نقش دارد. فرهنگ یکی از عوامل مهم در چگونگی شکلگیری فضاهای معماری به شمار میآید. گاهی برخی فرهنگ را حتی مهمتر از اقلیم عامل درجه اول برمی شمارند(پاکزاد.(30:1388 سابقه بازار در ایران به روزگاران بسیار دور باز میگردد. طبق مدارک تاریخی بازار در بسیاری از شهرهای قبل از اسلام یکی از عناصر مهم شهری بود. پس از اسلام، گسترش شهرهای اسلامی و افزایش ارتباطات اجتماعی، ازدیاد راههای کاروانی، توسعه کاروانسراها و تبادلات اقتصادی موجب شکل گرفتن فضای بازرگانی و تولیدی موسوم به بازار شد. در شهرهای اسلامی بازار محور اصلی و مرکز اقتصادی شهر بوده و انبارهای مهم، مراکز تولیدی، مراکز توزیع کالاهای گوناگون و مبادلات پولی در آن جای داشت. برای پوشش دهانههای بزرگی مانند چهار سوها و تیمچهها از گنبد و کاربندی استفاده میشد. به هر حال بازار یکی از مهمترین بناهای عمومی شهرهای گوناگون است که در مرحله اول برای عرضه، تولید، تبادل و خرید و فروش کالا شکل گرفت، ولی بعدها کارکردهای متعدد فرهنگی و اجتماعی پیدا کرد. بازارهای شهری در ایران کالبدی از بافتهای در هم تنیدهی انسانی است که در روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یک جامعه نمود مییابد و بازارهای تجاری مدرن به عنوان پدیدهای نوپا در کشورهای در حال توسعه افزوده است(کیانی، .(16:1374 بر اساس اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و اغلب شهرهای قدیمی، بازارهای دایمی با فضاهای ساخته شده، وجود داشتند. البته همان طور که ذکر گردید پیشینه شکلگیری راستههای تخصصی بازار و استقرار پیشهوران هر صنف در مجاور هم در ایران به پیش از اسلام میرسد(سلطانزاده، .(20:1366 اما امروزه آنچه در ایران و برخی از کشورهای اسلامی روی میدهد، غالبا به سبب عدم شناخت عمیق و تحلیلی، به شکل نوعی تقلید است(قبادیان.(10:1388 به هر ترتیب آگاهی از روند شکلگیری و توسعهی معماری بازارها تا مراکز خریدی که با الگوی معماری غربی شکل گرفته و تکاپو نموده است، به صورت تحلیلی یکی از نکات و عوامل مهمی است که میتواند در شناخت عمیق مسئله موثر باشد.

3

یافتههای تحقیق

بررسی تحولات تاریخی در ادوار مختلف دارای تغییرات بسیاری در طول تاریخ بوده که به صورت تحلیلی مورد اشاره قرار گرفته است.

جدول -1 تحولات تاریخی بازار در ایران

دوره مولفه علت کنش کیفیت عمل اقتصادی نوع فضاسازی منبع
بازار اولیه شکل گرفتن افزایش ارتباطات محور اصلی و اقتصادی هــر صــنفی در بخشــی از راســته بازارهای دایمی با فضاهای ساخته شده (کیانی،
اسلامی فضای اجتماعی، توسعه شهر بوده که مراکز تولید و اصلی و یا در یکی از راسـتههـای .(16:1374
بازرگانی و راههای کاروانی و توزیع کالاهای گوناگون فرعی جای داشت و هر نوع کـالا (سلطانزاده،
تولیدی کاروانسراها انبارهای مهم و مبادلات در محل معینی عرضه میشد (20:1366
پولی
دوره رونق تولید امنیت ایجاد شده در راستههای جدیدی در کنار تعداد کاروانسرا در کنار هر کدام از بازارها برپا (هنرفر،
صفویه انواع دوره صفویه و توسعه راستههای قدیمی گردید .(396:1344
محصولات روابط خارجی ایران
دوره زندیه همانند دوره همانند دوره صفویه همانند دوره صفویه همانند دوره صفویه فعالیتهای عمرانی و احداث بازار وکیل و تعدادی (سلطانزاده،
صفویه کاروانسرا در شیراز (1366:23
دوره قاجار حضور بازار در گسترش بازار اصلی شهر که از دوره صفویه شکل آذری،(89:1391
بدنه خیابان گرفته بود متناسب با افزایش جمعیت شهر (سلطانزاده
ترتیب ضعف خیابان استانبول به عنوان محل خریدوفروش همان،
نقش بازار به اجناس خارجی و گردشگری، خیابان علاءالدوله به ص(سلطانزاده،
عنوان یگانه عنوان خیابان اروپاییان ساکن تهران برای همگان همان ص
محور شناخته شدند( (میرمقتدایی،
اقتصادی شهر ورود اتومبیل به شهرها، اهمیت یافتن دسترسی .(114:1385
سواره و تغییر نحوه تقسیمبندی قطعات زمین، .(26:.(27:
موجب شکلگیری خیابانهای مستقیم در
شهرهای جدید و درون بافت قدیمی شهر شد
پراکنده راستههای تجاری
دوره پهلوی شکلگیری رواج استفاده از احداث دکانها در دو سوی توسعه کاربری تجاری موجب فضاهای اداری جدیدی مانند بانکها، دفاتر،
روابط جدید خیابان و حرکت خیابانها شکلگیری پاساژ گردید موسسههای دولتی و خصوصی
اجتماعی و اتومبیلها در شهر دکانهایی به شکل ردیفی در جداره خیابان و کنار
تامین امنیت هم
پاساژها در خیابان لاله زار، جمهوری و اطراف
میدان بهارستان تهران
دوره بعد از توسعه یافتن همه احداث (حبیبی،
انقلاب جانبه صنعت، (114:1375
اسلامی و شهرسازی، تجارت،
معاصر روابط با سایر
کشورها

انواع بازارها:

بازار در شکل کلی خود نهادی منحصر به شهرها نبوده است. بازار به عنوان شبکه عرضه و تقاضا و مبادلات کالا و خدمات در ایران، در همه اجتماعات قومی، فرهنگی و ملی دیده میشود.

انواع بازارها:

4

-1 بازارهای روستایی؛ بیشتر به صورت ادواری و فاقد فضای کالبدی و در ارتباط با تعدادی از روستاهای مجاور هم و متناسب با میزان تولید آنها به صورت سالانه، ماهانه، هفتگی و... شکل میگیرد.

-2 بازارهای عشایری؛ نیز فاقد فضای کالبدی و اغلب به صورت فصلی و برای مبادله محصولات دامی و دستی عشایر که در فصول خاصی تولید میشود، به وجود میآید.

-3 بازارهای شهری؛ اغلب شهرهای با توجه به نیاز عرضه و تقاضای کالاها، فضایی مشخص بنام بازار را در ساختار و پیکره شهر به وجود آمد. در اکثر شهرهای بزرگ علاوه بر بازار اصلی شهر، بازارهای دیگری با اهمیت کمتری نیز شکل میگرفت. بازارهایی چون بازار ناحیهای، بازارچه محلهای، بازار بیرون شهر و بازار زیارتی، که هنوذ هم در بعضی از مناطق با شدت و ضعف متفاوت به حیات خود ادامه میدهند(تقوایی، .(109:1392

.1 سیر تحولات بازار در ایران(بازارهای شهری)

پدیده بازار در ایران تداوم خود را در طی تاریخ، از ابتدای پیدایش جوامع انسانی در چند هزارهی پیش از میلاد حفظ کرده است. در ابتدای این شکلگیری، بازار در بیرون دروازههای شارستان در محدودهی ربض به صورت کاملا ابتدایی تشکیل شده بود(تقوایی، .(107:1392 مفهوم بازار در دوره مادها، در مرحله جنینی قرار داشت و بافت و ساخت کالبدی آن در مراحل ابتدایی خود را میگذراند (حبیبی.(7:1384 هخامنشیان با فتح سرزمینهای متمدن آن روز و با مبادلات تجاری و بازرگانی غرب و شرق، پایه اصلی بازار را در شهرهای ایران بنا نهادند. در دوره سلوکیان شهرها دارای دو خیابان عمود برهم و یک میدان در محل تقاطع بودند که در اطراف آن بازارها به وجود میآمد. اشکانیان بازار را در شهرستانها و در مجاورت راههای اصلی بنا نهادند(پوراحمد،.(65-69:1376 در دوره ساسانیان با حضور و نقش همه جانبه دولت در بازرگانی، صنعت و نقش ایران آن روزگار در مبادلات بازرگانی بینالمللی با کشورهای هند، چین، رم شرقی، حجاز، حبشه و غیره در اقتصاد شهری دولت ساسانی موثر شد و عنصر بازار در معنایی که اکنون از آن یاد می-شود کالبد پیدا کرد و در مسیر خود محلهها شکل داد و بازار قلب شهرها را تشکیل داد(حبیبی.(33:1384

ولی در گسترشهای بعد در دورهی ساسانی عنصر بازار به عنوان ستون فقرات شهر در ساماندهی شهر اسلامی نیز ایفا کرد. با ایجاد مسجد جامع تغییری مهم در ساختار بازار و تنظیم فضایی آن به وجود آمد. از این زمان به بعد بازار که یکی از دروازههای اصلی شهر آغاز میشد، پس از اتصال به قلب نمادین شهر یعنی مسجد جامع و در ادامه به کاخ، تا دروازهی مقابل کشیده میشد. و از طریق بازارچهها کوچههای فرعی به خانهها متصل میشد. میان این ساختار و در همجواری استقرار بازار فضاهای دیگر مانند حمام، مدرسه، کاروانسرا، مسجد، تکیه، سقاخانه، قهوهخانه، زورخانه، حجرههای بازارگانان و... شکل میگرفت و بدین ترتیب در ساختار و پیکرهی شهر (تقوایی، .(107:1392 فضاهای مذهبی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، تفریحی، آموزشی و خدماتی شهر به صورت مجموعه یکپارچه و پیوسته میشد (تقوایی، شیخبیگلو، .(1387

بازارها در قرون اولیه اسلامی تقریبا به همان شکل اولیه بازارهای ساسانیان باقی ماند و از قرن دوم به بعد یکی از عناصر اصلی و مهم شهرهای بازرگانی و حتی برخی از روستاهای بزرگ را تشکیل میداده است. در دوره مغولان و تیموریان بازار همچنان یکی از ارکان

5

مهم فضایی-کارکردی شهرها محسوب میشد. ایجاد بازارهای طرح ریزی شده و از پیش اندیشیده شده از زمان صفویه به بعد مورد توجه شاهان واقع گردید. از دوره قاجار به بعد در اثر افول همه جانبه فرهنگ و اقتصاد ایران و از هم پاشیدگی سنتها، در این بناها نیز انحطاط چشم گیری به چشم خورد. اما علی رغم بازار همچنان از عناصر مهم کالبدی و اجتماعی شهر و قلب آن محسوب می-شود(پوراحمد.(75-82:1376 به طور کلی تا اواسط قرن دهم هجری بازارها در توسعه و گسترش شهرهای ایرانی-اسلامی نقش مهمی را به عهده داشتهاند(مشهدیزاده دهقانی،.(291:1385

پس از ورود اسلام و گسترش شهرهای اسلامی، افزایش ارتباطات اجتماعی، توسعه راههای کاروانی و کاروانسراها، موجب شکل گرفتن فضای بازرگانی و تولیدی، موسوم به بازار شد. در شهرهای اسلامی، بازار، محور اصلی و اقتصادی شهر بوده که مراکز تولید و توزیع کالاهای گوناگون انبارهای مهم و مبادلات پولی در آن جای داشتند(کیانی، .(16:1374 بر اساس اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و اغلب شهرهای قدیمی، بازارهای دایمی با فضاهای ساخته شده، وجود داشتند. در این نوع بازارها، هر صنفی در بخشی از راسته اصلی و یا در یکی از راستههای فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محل معینی عرضه میشد. البته همان طور که ذکر گردید پیشینه شکلگیری راستههای تخصصی بازار و استقرار پیشهوران هر صنف در مجاور هم در ایران به پیش از اسلام میرسد(سلطانزاده، .(20:1366

1,1 بازار در دوره صفویه

امنیت ایجاد شده در دوره صفویه و توسعه روابط خارجی ایران موجب گسترش روابط بازرگانی خارجی و در نتیجه رونق تولید انواع محصولات شد. رواج داد و ستد داخلی و خارجی منجر به رشد شهرنشینی و توسعه شهرها شدند. در این دوران بازار شهرهای بزرگ مانند اصفهان،تبریز، شیراز، مشهد، قزوین به شدت گسترش یافتند. همچنین راستههای جدیدی در کنار راستههای قدیمی ساخته شد و تعداد کاروانسرا در کنار هر کدام از بازارها برپا گردید. شاه عباس اول در سال 1011 ه.ش، دستور ساخت میدان امام(نقش جهان) اصفهان و مسجد جامعی را در جبهه جنوبی آن داد. سپس چند راسته بازار و تعدادی کاروانسرا در جبهه شمالی و پیرامون میدان ساخته شد(هنرفر، .(396:1344 تبریز پس از اصفهان مهمترین شهر کشور در دوره صفویه محسوب میشد. طبق مدارک تاریخی در سال 1050 ه.ش، شمار کاروانسراها و خانها حدود دویست و هفتاد باب بیان شده است(ساطانزاده،.(20:1366

2,1 بازار در دوره زندیه

پی از صفویه تا حدود قرن 11 ه.ش، اقدامات مهمی در زمینه توسعه فضاهای شهری و بازارها صورت نگرفت. در دوره حکومت کریمخان زند، فعالیتهای عمرانی مهمی در شیراز انجام شد. در این دوران به فرمان وی، بازار وکیل و تعدادی کاروانسرا در شیراز ساخته شد که اکنون جزء بناهای تاریخی و ارزشمند آن دوران به شمار میآیند(سلطانزاده، .(23:1366

3,1 بازار در دوره قاجار

در دوره قاجار، تهران به عنوان پایتخت کشور به سرعت توسعه یافت. بازار اصلی شهر که از دوره صفویه شکل گرفته بود، در امتداد محورهای مهم شهر که به دروازههای اصلی منتهی میشد، گسترش پیدا کرد و راستهها و کاروانسراهای متعددی ساخته و به آن افزوده

6

گردید. در این دوره اقدامات عمرانی اندکی در برخی از شهرهای بزرگ صورت گرفت و بازارهای آنها توسعهای معمول و متناسب با افزایش جمعیت شهر یافت(سلطانزاده همان، ص:.(26

ناصرالدین شاه، سه بار به اروپا سفر کرد 1290)، 1296و 1307 شمسی)، در پی این سفرها، شاه علاقه زیادی نسبت به مظاهر پیشرفت در غرب پیدا کرد که در تاریخ ایران، به واسطهی آن تغییرهای شدیدی در زندگی مردم به وجود آمد. اما اندیشهای که ناصرالدین شاه را به ایجاد تحولاتی جدی در شهر با جدیت همراه نشد؛ و در دورههای بعد و دربار دیگر شاهان قاجار، پس از عباس میرزا، این تفکرات نوآورانه و ترقی خواهانه، جایگاهی نیافت و اندیشهی حفظ حکومت مقدم بر پیشرفت و آبادانی، باعث توقف موقت این تحولات شد. توقعی که در زیر سنگینی وقایع مشروطه و جنگ جهانی اول، فرصت تطبیق مردم با فضاهای جدید شهری را فراهم آورد و کالبد شهر را در زندگی روزمره ساکنانشان جاری ساخت؛ پایتخت ایران در دوره پایانی سلطنت قاجاریان تحول چشمگیری پیدا نکرد. ولی از جمله تحولی که در این دوره نمود پیدا کرد خیابان استانبول به عنوان محل خریدوفروش اجناس خارجی و گردشگری، خیابان علاءالدوله به عنوان خیابان اروپاییان ساکن تهران برای همگان شناخته شدند(آذری،.(89:1391 از دیگر تحولات این دوره دو تحول مهم اقتصادی و یک تحول مهم شهری در دوره قاجار در روند توسعه بازارها تاثیر بهسزایی داشت. نخست آن که تبادلات اقتصادی ایران و سایر کشورها به ویژه روسیه و کشورهای اروپایی در دوره قاجار، منجر به ورود برخی از کالاهای خارجی به بازارهای ایران شد و در برخی از زمینهها به تولید محصولات ایرانی آسیب وارد شد. تحول دوم مربوط به تاسیس و راهاندازی تعدادی کارخانه باروت سازی، اسلحه سازی، ابریشم تابی، کاغذ سازی، بلورسازی، نخ ریسی و چاپخانه بود که به سبب پارهای از ملاحظات شهری، امنیتی و ارتباطی در بیرون بازار ساخته شدند و به این ترتیب نقش بازار به عنوان یگانه محور اقتصادی شهر به تدریج رو به ضعف نهاد. تحول مهمی که در زمینه ساختار شهری در این دوره صورت گرفت و نقش بسیار مهمی بر تحول بازارها بر جای گذاشت، ساختن معابر و خیابانهای مستقیم بود. ورود اتومبیل به شهرها، اهمیت یافتن دسترسی سواره و تغییر نحوه تقسیمبندی قطعات زمین، موجب شکلگیری خیابانهای مستقیم در شهرهای جدید و درون بافت قدیمی شهر شد، به طوری که ابتدا نمادهای جدید شهری، اداری، حکومتی و سپس دکانها و فضاهای تجاری در کنار خیابانها ساخته شد. به این ترتیب ساختار بیشتر بازارها دچار ایستادگی و رکود گشت و راستههای تجاری به صورت پراکنده و متمرکز در کنار خیابانها گسترش یافت. اغلب بازارها به فضاهایی قدیمی و تاریخی تبدیل گشتند و در شهرهای کوچک و کم جمعیت، بازارها به تدریج تهی از فعالیت گشته، فرسوده و متروک شدند(سلطانزاده، همان ص:.(27

در دورهی قاجار تغییرات اندکی در شهر روی میدهد. بدین ترتیب که، ساختار موجود آن که کاملا منطبق با ویژگیهای یک شهر سنتی ایرانی همچنان دست نخورده باقی مانده و تغییراتی در اجزای شهر رخ میدهد. در این زمان، با الگو برداری از معماری معاصر اروپا و توجه به معماری معاصر ایرانی، سبک التقاطی زمان قاجار شکل میگیرد که ترکیب متوازنی از عناصر شرق و غرب است(میرمقتدایی، .(114:1385

4,1 بازار در دوره پهلوی

در دوره پهلوی اول، به دلیل رواج استفاده از خیابان و مسیرهای مستقیم کالسکهرو که از اواخر دوره قاجار مورد توجه بود، استفاده از اتومبیل برای حرکت در شهر، شکلگیری روابط جدید اجتماعی و تامین امنیت، منجر به دگرگونی بافت شهری شد و در پی آن در

7

بیشتر شهرها، الگوی شطرنجی غالب گشت. یکی از پیامدهای تغییر ساختار شهر، شکلگیری خیابانهایی برای تردد وسایل موتوری و پیادهروهایی در دو طرف آن بود. همچنین در این دوران، فضاهای اداری جدیدی مانند بانکها، دفاتر، موسسههای دولتی و خصوصی ساخته شدند که به دنبال آن فضاهای تجاری در قالب دکانهایی به شکل ردیفی در جداره خیابان و کنار هم قرار گرفتند. این دکانها در دو سوی خیابان و پیادهروهایی که از نظر حجم تردد عابران و تراکم جمعیت ساکنان موقعیت مناسبی داشتند، بنا شدند. به تدریج در برخی از خیابانهایی که از رونق تجاری و موقعیت مناسبی برخوردار بودند توسعه پیدا کردند و به موجب این امر پاساژها شکل گردید. نخستین پاساژها در خیابان لاله زار، جمهوری و اطراف میدان بهارستان تهران ایجاد گردید(سلطانزاده.(4:1386

برنامه اصلی دولت رضاشاه، مدرن کردن ایران بود و بدیهی است که این شهرها و به ویژه پایتخت هستند که باید حامل دگرگونی باشند و ناگزیر، تهران بی آنکه دوران میانی و گذرا را طی کند، ناچار به تغییر وضعی دردناک و سریع تن داد. شهر سنتی تهران، میبایست در جهت رفع نیازهای دولت مرکزی، در جهت تغییرات گام بردارد، نخستین اقدام، احداث دو محور شمالی-جنوبی و شرقی-غربی بود و پس از آن سیاست هوسمان گونهای به اجرا درآمد که در اغلب موارد در بافت قدیم شهر پیاده شد(حبیبی،1375،.(222 قلب تپندهی این بافت قدیم، بازار سنتی بود که اگرچه پس از تحمیل این تغییرات از کار نایستاد؛ ولی در نخستین رویارویی جدی خود با مدرنیزاسیون، به شدت مجروح شد پس از شکل گیری خیابانهای جدید، هم راهی برای تسریع جابجایی و تحرک اجتماعی و فضای شهری باز میشود و هم از این طریق، مدرنیته، راه خود را در میان مردم باز میکند و سبک زندگی نوینی را ایجاب میکند که زمینه-ساز ایجاد و توسعهی پاساژها در کنار فضاهای تجاری خیابانی میگردد(آذری، .(113:1392 تصمیم و عزمی که رضا شاه در شهر اجرا میکند و در واقع بر پیکره آن تحمیل میکند، زندگی در این شهر فرم تازهای میبخشد؛ فرمی که لزوما در قالب مدرنیسم مورد نظر شاه جای نمیگیرد. در جریان این آمایش جدید فضایی در شهر تهران، فضاهای تجاری نیز دستخوش دگرگونی میشوند و در مورد این فضاها، دگرگونی با خیابانسازیهای گسترده آغاز میشوند. پیش از این زمان، سابقهی ساخت خیابانهایی که به تدریج، تبدیل به فضاهای تجاری میشوند، در دوره ناصری وجود دارد(حبیبی، .(114:1375 با وجود خیابانسازیهای گسترده در دوره قاجار، نمیتوان آنها را نقطهی تحولی در فضاهای تجاری شهر قلمداد کرد، این خیابانها همچنان از ساختار سنتی برخوردارند و در روند توسعه با آرامی به مثابهی مظهر تجددطلبی قاجاریه پیش میروند. این خیابانها همگی از دروازهها شروع شده و به میدان میرسند و در ریخت شناسی شهر، حضوری هماهنگ دارندو ساختار شعاعی شهر را به سمت خارج از آن گسترش میدهند و مهمتر از همه اینکه، هنوز بافت قدیمی شهر با نمادهای سه گانهی ارگ، میدان و بازار، قابل شناسایی است و تنها، سازههای جدیدی به آن اضافه میشود. در زمان اقدامات رضا شاه که خیابانها به شکل متفاوتی ظاهر میشوند، تصمیم مهندسان برای شطرنجی کردن شکل شهر مه با مداخله در معابر شهری امکان پذیر میشد با خیابان کشیهای جدید آغاز شد. پس از جایگیری خیابانهای جدید در شهر و جاری شدن فعالیتهای زندگی در آن، مبادلات تجاری شهری در اشکال جدیدی پدید میآید، مفهوم خیابان تجاری به شکل واقعی خود تشکیل میشود و بازار تهران را در موقعیت جدیدی قرار میدهد، موقعیتی که خود بازاریان در خلق آن، نقش نعیین کننده داشتهاند(آذری، .(115:1392 خیابانهای جدید، هر آنچه سر راهشان وجود دارد را با تیشه و کلنگ از میان بر میدارد و در دل شهر به پیش میرانند. بدیت ترتیب، مداخلات کالبدی گسترده در بافت قدیمی شهر، امکان مییابد و همزمان با شهر، فضای فرهنگی و ذهنی ساکنان را نیز دستخوش چالشهای جدید میسازد. یکی از این چالشهای جدی، جدال بین سنتگریزی و سنتپرستی در میان روشنفکران است(آذری، .(117:1392 اگر چه، خیابان کشی یک شهر، اقدامی موثر در توسعهی شهری محسوب میشود؛ ولی در تهران و با توجه به بیمناسبت بودن این اقدام با

8

سازمان فضایی-کالبدی کهن شهر، خیابانهای حک شده برتن شهر، در مراحل پایانی و پس از اجرای این طرح، زخمهای عمیقی برجای میگذارند. خیابانها، باقدرت، در شهر ظاهر میشدند و همراه با آنها، شیوهی نوین معماری با مصالح ساختمانی و توپولوژی جدید ساختمانی نیز به وجود آمد و بر بسیاری از روحیات کالبدی و ویژگیهای باستانی، تاریخی و فرهنگی، مهر خود را حک کرده و در نهایت بر زندگی در شهر، تاثیر قابل توجهی گذاشت. این خیابانهای جدید شهری شالوده کهن ارتباطات، از هم گسسته میشود و در نتیجه سازمان محلهای، دچار آسیب جدی میشود و بازار به عنوان ستون فقرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر در مقابل حضور قوی خیابان و انتقال بخش عمدهای از فعالیتهای اقتصادی به کنارههای آن، برای همیشه رنگ میبازد(حبیبی، .(162:1386

پهلوی دوم:

در دورهی دوم پهلوی، مشخصترین ویژگی شهری تهران، عمودی شدن، جدایی گزینی فضایی طبقات اجتماعی و صورتبندی دو قطبی کامل آن در فضاهای شهری بود. اگرچه آغاز این فرایند در این دوره جای نداشت؛ ولی این روند در دورهی سلطنت محمدرضاشاه، با سرعت و شدت بیشتری ادامه یافت. همزمان با اقدام وی برای ترک قطعی تهران به همراه خانوادهاش و اقامت در شمیران، تجزیهی پایتخت به دو بخش شمال و جنوب شدت یافت و این جدایی فضایی، حتمی شد. در واقع، ماهیت صعود سنتی و قدیمی به شمال تغییر کرده و با این اقدام رسمیت یافته بود. نقش فضاهای تجاری در این اقدام و در نتیجهی آن، به دو صورت متجلی یافت؛ نخست، حکومت نسبت به نزدیکی با بازار و مردم (به تعبیری کوچه بازار) احساس خطر کرده و با جدایی فضایی از این منطقه، در واقع بر عصر جدیدی از بیتوجهی نسبت به بازار سنتی و خواستهای بازاریان صحح میگذارد؛ تاریخ قاجار و حتی پهلوی تا انقلاب اسلامی، اغلب از اختلاف-های شاه با بازار یا مردم تهران که تا آن زمان در همسایگی هم در قلب شهر زندگی میکردند نشان دارد. پس از عزیمت خانوادهی سلطنتی به شمیران، این روابط سیاسی-جغرافیایی تغییر یافتند و این امر، نقشی مهم در بحران شهری و سیاسی اواسط دههی پنجاه ایفا کرد(آذری،121:1392نقل قول از اورکارد، .(233:1375 دوما، توسعهی شهر در شمال و شکلگیری محلات جدید، نیاز به فضاها و مکانهای تجاری جدید را ایجاب میکرد که در عین حال، موقعیت ویژه از نظر اقتصادی و بازار مصرف بالقوهی توانا و مطلوب برای صاحبان این مراکز تجاری نیز محسوب میشد. پیدایش فضاهای تجاری خیابانی و نیز سبک معماری عصر پهلوی که ساخت بناهای چندین طبقه را نیز شامل میشد در فضاهای تجاری به صورت پاساژ نمود یافت. ظهور گسترده و همه جانبهی این تحولات کالبدی-فضایی را میتوان در دورهی محمدرضاشاه، یعنی پهلوی دوم مشاهده کرد. در این دوره ثروت حاصل از صعود ناگهانی قیمت نفت تاثیر مستقیم بر روی رشد و رونق ساخت و ساز برای فضاهای تجاری اختصاص یافته بود(اورکاد،.(237:1375 از جمله ساختمانهای تجاری مدرن، در این دوره، ساختمان پلاسکو است؛ این ساختمان را هژبر یزدانی در سال 1341شمسی، به مساحت 28656 متر مربع در 16 طبقه ساخته است. این ساختمان، نخستین و بزرگترین برج مرکز تجاری ایران بوده که در اروپا و آمریکا شناخته شده است. مرکز خرید کوکاکولا نیز به طریق مشابهی در همین دوره احداث گردید(نسخه الکترونیکی کتاب اول شهر تهران، .(1388 علاوه بر اینها، پاساژ فرقانی، پاساژ کویتیها، پاساژ جمهوری، پاساژ عباسیان، پاساژ فتوت، پاساژ فردوسی، پاساژ فرشته و بسیاری از مراکز تجاری مهم دیگر نیز در این دوره ساخته شد که از نظر جغرافیایی عمدتا در دو خیابان جمهوری و اطراف آن و نیز حاشیه خیابان ولیعصر احداث گردیدند. اگر در دورهی پهلوی اول، مدرنیزاسیون بربستری سنتی، با مشکلات و مقاومتهای بسیاری روبرو بود؛ ولی در این دوره، به فراخور جاگیری فضاهای مدرن در شهر و جایگزین شدن آنها با فضاهای پیشین، انس گرفتن شهروندان با ساختار کالبدی جدید

9

شهری و از همه مهمتر، پیدایش و گسترش طبقهی متوسط شهری که غالبا حاملان آگاهیهای مدرن بوده و با همین واسطهی مدرنیزاسیون، موقعیت فعلی خود را یافته بودند. این بار مدرنیزاسیون شکل و صورت متفاوتی مییافت و هرچند هنوز بر بستر مدرنیسم توسعهنیافتگی، جریان داشت؛ ولی ویژگی شاخصش آن بود که گروههای مردمی نیز در رونق آن سهیم بودند(آذری، .(124:1392 درحالی که در دورهی قاجاریه، طبقهی متوسط شهری را اغلب بازاریان تشکیل میدادند، ولی در دوره پهلوی، رشد نظام اداری، نیاز روزافزون به تکنسینها و مدیران در همهی سطوح، چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی و گسترش سریع سوادآموزی به سبک غرب، منجر به پیدایش طبقهی متوسط غیر سرمایهدار شد که شامل صاحبان حرفههای آزاد، پرسنل نظامی، کارمندان اداری و تکنسینهای بخش خصوصی و روشنفکران بودند. اعضای این طبقه، کنشگران اصلی در ایجاد و نوسازی حکومت در دوران پهلوی بودند. این طبقهی متوسط جدید شهری که رفتهرفته طبقهی اکثریت را در پایتخت تشکیل میداد، فضای تجاری جدیدی را ایجاد کرده بود که تقاضاهایی گسترده برای مصرف مدرن داشت. سبک زندگی جدید طبقهی متوسط شهری، مبتنی بر مصرف گرایی مدرن، گرایش ویژهای به استفاده از فضاهای تجاری مدرن را در پی داشت که معمولا کالاهای مدرن موردنظر خود را نیز در آنها به دست میآوردند. علاوه بر این، در این فضاهای تجاری مدرن، خرید هرچه بیشتر، تبدیل به لذتی مدرن میشد، هرچند در بازار سنتی تهران نیز علاوه بر فعالیتهای تجاری، با تبدیل آن به یک عرصهی عمومی اجتماعی و مدنی، فعالیتهای گستردهی بیشماری صورت می-گرفت؛ ولی در این فضاهای جدید، خرید و نیز فعالیتهای جانبی، مبتنی بر اصل لذت بود که آموزهای مدرن است و همین کشف لذت مدرن خرید، بر رونق پاساژها و فضاهای جدید تجاری برلبهی خیابانها میافزود. با رونق روزافزون مغازههای حاشیهی خیابان و پاساژهای نو پدید شهر تهران، بازاریان نیز ترغیب به رها کردن حجرههای خویش در بازار تهران و پیوستن به موج جدید فضاهای تجاری شدند(آذری، .(129:1392

مجتمعهای تجاری مدرنیته

اواخر دههی 1360و 1370 فصلی دیگر در پیوند شهر و فضاهای تجاری مدرنیته است. در این دوره، ساخت بزرگراههایی در شهر پیش بینی شده بود، انجام میگیرد و عنصر مدرن جدیدی، به بافت شهری افزوده میشود که تاثیر بهسزایی در فضاهای تجاری شهر منجر میشود. همچنان که خیابان در عهد ناصری و در دوره ناصری و در دورهی پهلوی، نماد تحولاتی بزرگ برای شهر بود و فضاهای تجاری را در سطح شهر-البته نه بهصورت یکنواخت-پراکنده ساخت بزرگراه، تحول دیگری برای فضاهای تجاری بود. بزرگراه، برای سرعت طراحی شد و این امر باعث اجرای سازههای عظیم گردید تا در سرعت بیشتر دیده شود، این سازههای عظیم میبایست در مقیاس بزرگتر و مرتفعتر از آنچه تا کنون پدید آمده بود، قد برافرازد و فضاهای تجاری از این اصل مستثنا نبودند. ساختمانهای عظیم تجاری، همزمان با پیدایش بزرگراهها، متولد شدند. ویترینها و تابلوها دیگر نه برای آدمهای پیاده بلکه برای اتومبیلهایی که با سرعت در دل شهر میتاختند، احداث میشدند و این امر، دیگر دیگر در خیابانهای شهری میسر نبود؛ مگر با ویترینسازی از نمای خارجی ساختمانها؛ بنابراین، ویترینها در ساختمانها و به وسعت ارتفاع و عظمت سازهها، جای گرفتند. هرچند حیات خیابانهای تجاری، به ویژه با تخصصی شدن محصولات و عرضهی محصولات جدید الکترونیکی و رایانهای، رونق گرفته بود، وسرمایههای بزرگ به سمت مجتمعهای تجاری و پاساژها سرازیر میشدند.

تاریخچه مراکز تجاری

10

مراکز تجاری از مهمترین فضاهای خدماتی هر شهر محسوب میشوند که نحوه ساماندهی آنها به منظور پاسخگویی بـه بخـش مهمـی از توقعات و نیازهای انکارناپذیر شهروندان است(سلیمی گرگری.(30:1389 معاوضه و مبادله و یا خرید و فروش تولیدات مـازاد بـر مصـرف روستاییان در یک محل، بدون برنامه ی از پیش تعیین گردیده، بازار مبادلهی کـالا را ایجـاد نمـود (رجبـی، .(1386 پیشـینهی تـاریخی بازارها حداقل به چند هزار سال قبل از میلاد میرسد (سلطانزاده، (1380 و از طرفی شهر اسلامی بدون بازار قابل تصـور نبـوده و بـازار سرپوشیده ی بزرگ در تبریز، اصفهان، تهران، استانبول و ... نمونه های جالبی از آن ها هسـتند (تقـوایی و شـیخبیگلـو، .(1387 در ایـران بازارها مهم ترین محور ارتباطی و فضای شهری بوده و در گذشته به طور معمول در امتداد مهمترین راههـا و محورهـای ارتبـاطی کـه از یک دروازه شروع و تا مرکز شهر ادامه می یافت، شکل می گرفتند (سلطان زاده، (1380 و شکلگیـری عناصـر بـازار و رونـد توسـعهی آن معمولاً بستگی به کارکرد اصلی شهر و رشد جمعیت و رشد اقتصادی آن داشته است (نظریان، .(1388 بازار سنتی، به ورط کلی و تقریباً در طول تاریخ، علاوه بر فعالیت اقتصادی، فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، مذهبی، سیاسی، خدماتی و تفریحی نیز داشته اسـت (تقوایی، شیخ بیگلو، (1387 و در غرب نیز شروع عمل اتصال فضای مصرف کننده به جنبه های فضاعای اجتمـاعی، فرهنگـی، آموزشـی و تفریحی تا قرن هجدهم میلادی پایه ریزی شده بود که در خصوص عرضهی فضاهای مصرفکننده بـه عنـوان فضـاهای عمـومی، توسـط تجارت خردهفروشی، اَشکال نخستین خرده فروشی مانند بازارها و گذرگاهها1 این راهبرد تجـاری را نشـان مـیدادنـد ( Henderson-.(Smith, 2002 در اواخر قرن هجده و اوایل قرن نوزده، به تدریج بیشتر شهرهای بزرگ شروع بـه احـداث پاسـاژ نمودنـد (تقـوایی و شیخ بیگلو، (1387 و در بسیاری از کشورها پیشرفت صنعت، تولید انبوه و توجه به مصرف موجب ساخت فروشگاه های بزرگ گردید کـه هدف از ایجاد آن ها، انجام امور عده ی زیادی از مردم در زمانی کوتاه بود (عبداالله زاده طـرف، .(1388 فروشـگاه هـای بـزرگ بـا امکانـات

اقتصادی و سازمان عظیم خود وضع خرده فروشی را تغییر داده و تسهیلات و راحتی های بیش تری برای مصرف کنندگان ایجـاد نمودنـد (تقوایی و شیخ بیگلو، (1387 و در ایران نیز ساخت پاساژها و فرشگاه های بزرگ و زنجیره ای از عصر پهلوی آغاز گردید (رجبـی، .(1386 در قرن بیستم با افزایش روزافزون جمعیت شهری و اتومبیل و حومهنشینی، در جهت آسودگی مردم و مشتریان ]و کسب سود بیشتـر[ شرکت های ساختمانی و تجاری به ایجاد ساختمان های جدید و مراکز خرید در حومـه هـای شـهری اقـدام نمودنـد (عبـداالله زاده طـرف، .(1388

در ایران نیز با گذشت زمان سطح وسیعی از اراضی شهرها به کاربری تجاری اختصاص یافت و نمود کالبدی آن به صورت مغازه، بازار،

پاساژ، فروشگاه بزرگ و ... ظاهر شده که برخی مانند بازار سنتی با کارکردهای مختلف و نیز کارکرد تفریحی یادگار گذشته بوده و

برخی در سالهای اخیر احداث گردیدهاندبعد. از انقلاب اسلامی و تقریباً از حدود سال 1990 میلادی پاساژهای بسیاری ساخته شده

(کاظمی، (84:1388 و علاوه بر بازارهای سنتی و پاساژها که فروشگاههای بزرگ و زنجیرهای، امروزه شاهد مراکز خرید مختلفی نیز

میباشیم که در سالهای اخیر احداث گردیدهاند و برخی نیز در حال برنامهریزی و احداث برای زمان حال و آینده میباشند که در چند

سال اخیر تغییر ماهیت تجاری فضاهای خرید و فروش و پاساژها از کارکرد صرفاً تجاری به تجاری- تفریحی و ایجاد فضاهایی برای

اوقات فراغت و تفریح در این گونه فضاها به شکل امروزی در کشور ایران نیز رایج گردیده است (سایت سیویلبوک، .(1389

1- Bazaars and Arcades.×

11

انواع مراکز تجاری

در چند دهه گذشته با متمرکز شدن فضاهای تجاری در جدارههای خیابان و تردد خودروها، امنیت و آسایش لازم از استفاده کنندگاه سلب شده و امکان آزادی حرکت و استراحت را از آنها گرفته است. و از سوی دیگر، عدم انتباق این فضاها با نیازهای جامعه سبب افزایش تمایل استفاده کنندگان نسبت به فعالیتهای اجتماعی و تفریحی در مراکز تجار گردید. استفاده از الگوی بازارها و فضاهای شهری معماری سنتی ایران که در آن مناسبات اجتماعی و فرهنگی به طور گستردهای صورت میپذیرفت، سبب شده است مراکز خرید امروزی به صورت مجموعههای شهری طراحی گردند(سلیمی گرگری، .(34:1389 به طور کلی، احداث مراکز جدید تجاری در این دوره، عمدتا به اشکال زیر ساخته شدند:

-1 مجتمعهای نسبتا عظیم و غول پیکر تجاری که در وسعت و ارتفاع با یکدیگر رقابت میکردند. این تمایل شدید به ساخت بناهای عظیم، در نزد تصمیم گیران شهری، پبش از آن در ایدههای بزرگ شهرسازی در عصر پهلوی نیز وجود داشت و با ساخت بناهای عظیمی چون ساختمان برج مسکونی و تجاری اسکان نمود شد. در این دوره نیز، فضاهای تجاری مشابهی ساخته شدند که برخی از آنها ذکر میشود(آذری، (134:1392؛

مجتمع تجاری گلستان هروی که در ضلع جنوبی خیابان مهستان در شمال تهران ساخته شده است، این ساختمان تجاری یکی از مهمترین مراکز تجاری در شهر تهران است. ساخت این مجتمع تجاری در سال 1369 آغاز شد. ابتدا طبقهی اول این مرکز در اردیبهشت سال 1372 افتتاح شد و به تدریج سایر طبقات مورد استفاده قرار گرفتند(کاظمی،.(157:1384

مجتمه تجاری میلاد نور در شهرک غرب شهر تهران، یکی دیگر از این مراکز تجاری مهم است که ساخت آن از سال 1370 شمسی شروع شد و در سال 1379 شمسی افتتاح گردید، این مجتمع تجاری چند منظوره در 11 طبقه شامل سه طبقه پارکینگ، دو طبقه پارکینگ در همکف و شش طبقه ساختمان با نمایی شیشهای و سبزرنگ اجرا گردید(کتاب اول شهر تهران، .(1388

مرکز تجاری ایرانیان، مجتمع تجاری ایران، مجتمع تجاری ایران زمین، مرکز تجاری محسنی و مرکز خرید سپهر از جمله مراکز مهم تجاری برای خرید هستند که در این دوره ساخته میشوند. در این دهه، همچنین برخی از راستههای تجاری و بازارهای پیشین، نیز مورد بازسازی پیشین، نیز مورد بازسازی، تجهیز و نوسازی قرار گرفتند.

-2 فروشگاههای زنجیرهای: در دههی هفتاد، فروشگاههای بزرگی در شهرهای بزرگ پدید آمدند که با فروشگاههای زنجیرهای معروف شدند. این فروشگاهها به لحاظ عرضهی متنوع اجناس و قیمتها، شبیه به هم هستند و رویهی مدیریتی واحدی بر آن حکم فرماست. این فروشگاهها، انواع مختلفی دارند، فروشگاه شهروند یکی از آنهاست که زیر نظر شهرداری اداره میشوند. این فروشگاهها بیشتر برای خرید هفتگی خانواده طراحی شدهاند. افرادی که به این مراکز میآیند از مهمترین و نخستین اهدافشان، خرید کالای ضروری است و کمتر شهروندی، برای سیاحت و پرسهزنی به این مراکز رجوع میکند. به جز فروشگاه شهروند، مراکز زنجیرهای دیگری هم وجود دارند که زیر نظر سازمانهای دیگری چون ارتش(اتکا)، سپه و قدس اداره میشود(کاظمی، .(98:1384 فروشگاههای زنجیرهای با بهرهگیری از

12

یک مدیریت واحد و مرکزی، با امکانات و تجهیزات مناسب، به عرضه کالا و خدمات در سطح شهر، کشور یا جهان میپردازند. در این فروشگاهها، کالاها به قیمت مناسب، یکسان و با کیفیت مورد تایید، ارائه میگردد(سلیمی گرگری، .(40:1389

-3 مراکز خرید تخصصی جدید که غالبا کالاهای مدرن و وابسته به فناوری جدید را عرضه میکنند، نوع دیگری از فضاهای تجاری جدید هستند که در این دوره گسترش مییابند. این عرضهی تخصصی کالا، در بازار سنتی نیز به صورت راستهها، تیم و تیمچهها اختصاص یافته به کالاهای خاص، وجود داشت. در این دوره، پاساژها و مراکز خرید جدیدی برای عرضهی کالاهایی چون تلفن همراه، رایانه و خدمات رایانهای، لوازم صوتی و تصویری و لوازم خانگی احداث گردید. به طور کلی، باتغییراتی که در کالبد شهرها روی داده است، در این دوره، فضاهای تجاری نو پیدید آمد که همگی ویژگیهای متفاوتی دارند که البته بیشتر آنها ریشه در تحولات پیشین دارد و به نوعی امتداد آنهاست(آذری، .(137:1392

-4 فروشگاههای مجازی و از راه دور

بسیاری از مراکز خرید با ایجاد یک فروشگاه مجازی در تلویزیون و اینترنت، امکان دیدن و انتخاب کالا را برای مشتریان فراهم کرده و اجناس مورد نظر را در منزل تحویل میدهند. این فروشگاهها با درج آدرس اینترنتی خود در تبلیغات و ارائه تقویمی از تاریخ حراجها، جشنها و دیگر موارد، مشتریان را به خرید مجازی یا واقعی تشویق میکنند. بعضی از این فروشگاهها کارت دسترسی رایگان به مشتریان خود ارائه داده و همواره از طریق پست الکترونیکی با آنها در ارتباط هستند. با ورود به هزاره سوم، مراکز خرید با شیوههای مختلف خدمات رسانی و ترکیب سالنهای نمایش مد، سرگرمی، مواد خوراکی و برآوردن نیازهای اقتصادی، نقش بسیار مهمی در جامعه و شیوه زندگی عموم مردم ایفا میکنند(سلیمی گرگری،.(45:1389

پیدایش فضاهای تجاری خیابانی و نیز سبک معماری عصر پهلوی که ساخت بناهای چندین طبقه را نیز شامل میشد در فضاهای تجاری به صورت پاساژسازی شکل گرفت(اورکارد، .(237:1375

مدنیت نهادینه و سنت فرهنگی بازار(107تجربه مدرنیته)

بازار مکان و فضایی برای فعالیتهای اقتصادی است، اصطلاحی چون مدنیت سیاسی و سنت فرهنگی را نسبت داد که نخست؛ نقش این مکان در مهمترین جنبشهای مدنی در تاریخ معاصر ایران، انکارناشدنی است و حتی تعیین کننده است و دوما، بازار، برسازندهی فرهنگی بوده است که با پسوند بازاری، معرف برخی از ویژگیهای شاخص این صنف در جامعهی ایرانی است. بازار، همواره یکی از مهمترین فضاهای شهری بوده است که جمعیت ساکن و متغیر زیادی را در خود جای داده و به همین اعتبار، دارای فضاهای عمومی و عرصههای فعالیت جمعی بسیار بوده است(مقتدر،.(42:1375 فضای شهری همواره عاملی موثر در جنبشهای اجتماعی بوده است و بازار به عنوان بخش مهمی از بدنه شهر، نهتنها یک کالبد فیزیکی که فضایی شهری برای جای گیری تحولات اجتماعی در بطن خویش داشته است. بازار یکی از گرهگاههای مهم شهر بوده که نزاع بر سر دستیابی به آن و هم زمان دستیابی به یک نیروی مهم اجتماعی و نیز نیرویی هدایت کننده با اقتدار اجتماعی و قدرت اقتصادی همواره یکی از موضوعات مهم در جریان تحرکات اجتماعی و سیاسی بوده است. بازار همچنین، فضایی وسیع بود که در آن سیستم اجتماعی منسجم و ساختارمندی شکل گرفته و سنت فرهنگی خود را قوام

13

میبخشید تا در تاریخ کشور، نقش مهمی ایفا کند(آذری،.(107:1392 بازارهای ایران همانند بازار در بسیاری از شهرها و متروپلیسهای باستانی و نیز بازارهای سنتی ایرانی در شهرهای بزرگ دیگر، تبدیل به یک فضای عمومی شهری موثر گشته بود. این فضای عمومی، دارای ویژگیهای رقابت، بازنمایی، پذیرش عمومی، در دسترس بودن، شهرت همگانی، کنش در برابر صاحبان قدرت، جلب کننده و سازمان دهندهی افکار عمومی و جایگاه مبادلهی خبرها بود. اگر چه بازار، پیش از هر چیز، از این فضا در جهت منافع صنفی و اقتصادی خویش بهره میبرد؛ ولی در شکل دادن به جامعهی مدنی، نقش موثری داشت. این نقش مدنی و تعیین کننده در جریان انقلاب مشروطه و نیز انقلاب اسلامی به اوج خود رسید. دوم، گذشته از نقش فضایی بازار در کالبد شهری، بازار دارای یک سنت فرهنگی عمیق و ریشه دار بود که در ویژگیهایی مانند رابطه با روحانیت، بینش دینی، مردمداری و نمایش حسنات اخلاقی، رعایت سلسله مراتب اجتماعی و آگاهی سیاسی، نمود مییافت. بازاریان در میان مردم از شان و منزلت ویژهای برخوردار بودند و غالبا مطابق با همین انتظارات نیز رفتار میکردند. ولی در دورهای که بازار، مراحل رشد کالبدی، فضایی و فرهنگی خود را پشت سر میگذاشت و نقش محوری خود را در شهر و تحولات مهم سیاسی، اجتماعی تثبیت میکردند؛ با آغاز دوره افول بازار، پایان یافت(آذری،1392،.(111 این افول بازارها با دوران پهلوی اول و دوم، و با پیدایش فضاهای تجاری و پاساژها با سرعت بیشتری انجام گرفت.

بررسی بازارها از دیدگاه اجتماعی(کتاب مبانی برنامه ریزی مراکز تجاری) ص:8

جایگاه اجتماعی بازار:

فضای بازار تنها به داد و ستد و بازرگانی اختصاص نداشت بلکه به عنوان شاهراه حیاتی شهر برخی از عناصر مهم شهری مانند مسجد جامع، مدرسههای مذهبی، خانقاه، گرمابه و سایر تاسیسات شهری را در خود جای میداد و در امتداد خود با مراکز حکومتی ارتباط داشت. به همین جهت، مهمترین محور فضایی در حیات اجتماعی شهر بود. این محور، علاوه بر پیوند فضایی بین مراکز مهم مذهبی، اقتصادی و سیاسی، توسط عامل چهارم یعنی نیروی حاصل از تجمع گروههای صنفی و روحیه فتوت و جوانمردی به قلب شهر تبدیل شده بود که کلیه فعالیتهای شهر از آن نشات میگرفت. در اعیاد و جشنها بازار چراغانی و در ایام سوگواری سیاه پوش میشد و مراسم عزاداری و وعظ و نوحه خوانی در آن انجام میگرفت. مجرمین را در بازار با سر تراشیده میگرداندند و حکمرانان جنازه مخالفین خود را در جهت مرعوب کردن مردم در بازار به حرکت در میآوردند. جهت اعتراض عمومی به دولت، بازار تعطیل میشد و مسجد جامع محل تجمع اعتراض آمیز مردم بود. اغراض نخواهد بود اگر گفته شود امروزه هیچ فضایی در شهر نیست که از نظر کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، قدرت، وسعت و دامنه نفوذ آن در حیات اجتماعی شهر، مانند بازار شهرهای قدیم باشد. ویژگیهای کارکردی بازار موجب جلب همه فعالتها به خود میشد. اغلب، چهار سوهای بزرگ بازار جهت استقرار جایگاه و مرکز برگزاری جشن انتخاب میشد و آنرا بیش از جاهای دیگر تزئین میکردند. در زمان آلبویه، بازاری در نزدیکی دروازه(جور) اصفهان معروف به بازار جورین وجود داشت که هر سال در فصل نوروز به مدت یک تا دو ماه جشنی در آن برگزار میگردید که همه اقشار جامعه در آن شرکت میکردند. در ایام سوگواری نیز در بازارها مراسم وعظ در بعضی از خانها و تیمهای بازار برگزار میشد و در شهرهای بزرگ در چنین مناسبتهایی، مهاجران شهر، هیئتهایی به نام شهر خود تشکیل میدادند. در هنگام بروز بحرانهای اجتماعی، خصوصا در اوقات مقابله با دشمن خارجی یا دستگاه حکومتی، بازار به عنوان سنگر اجتماعی مردم فعال و از مسجدها و سایر فضاهای سیاسی عمومی بازار جهت تجمع استفاده میگردید.

14

1 انواع مراکز تجاری:

مراکز تجاری را میتوان از ابعاد مختلف تقسیم بندی نمود که عبارتند از:

1-1 از نظر وسعت و حوزه نفوذ:

بازارها از این نظر به پنج گروه تقسیم میشوند:

الف- بازارهای بینالمللی: بازارهای این گروه مربوط به دورهای میشود که روابط سیاسی و اقتصادی بین المللی توسعه یافته بود مانند دوره ایلخانیان مغول که در محل تقاطع شاهراهها و یا بنادر مهم تجاری ایجاد میگردید. در زمان حال نیز بازارهای لندن، سنگاپور و یا دوبی به عنوان بازارهای بین المللی ایفای نقش میکنند.

ب- بازارهای ملی: این بازارها در گذشته برسر راههای کاروان رو داخلی قرار داشتند و مبادلات تجاری داخلی را در این نقاط انجام می-دادند.

ج- بازارهای منطقهای: این بازارها به یک منطقه جغرافیایی محدود سرویس داده و محدوده این منطقه بستگی به تراکم روستاها و آبادیها داشته است.

د- بازارهای محلی: این بازارها قدرت خدمات رسانی محدودتری داشته و حوزه نفوذ آن یک شهر بوده است.

ه- بازارچهها: شامل تعدادی دکان که مایحتاج یک محله را تامین میکرده است این مغازهها شامل بقالی، قصابی، میوه فروشی، نانوایی و غیره بوده و وسعت آن داشته است. شکل گیری بازارچهها در محلات به دو صورت بوده است. میدانچه و گذر که در میدانچه مغازه حول یک مرکز به صورت دایره یا مربع ایجاد شده و در گذر، مغازهها در بخشی از معبر اصلی محله قرار میگرفتند.

-2 از نظر عملکرد:

در بازارهای سنتی براساس نوع کالا تقسیم بندیهایی صورت میگرفتند و بعضی شهرها به خاطر کالاهای بخصوصی مشهور بودهاند. در یک شهر نیز بازارهایی مانند بازار کفشها و غیره وجود داشته است.

1-3 از نظر عوامل اقلیمی:

عوامل اقلیمی، از مهمترین بودهاند که بر شکل گیری بازارهای سنتی ایران تاثیر گذاشتهاند. این تاثیرات بیشتر در فرم، حجم و جزئیات ساختمانی آنها موثر بوده و شامل تقسیمات ذیل میشود:

الف- بازارهای فلات(حاشیه کویر): این بازارها که مربوط به نقاط گرم و خشک هستند معمولا دارای دیوارهای باربر آجری و سقف گنبدی هستند معمولا دارای دیوارهای باربر آجری و سقف گنبدی هستند مانند بازارهای یزد، کرمان، اصفهان و شیراز.

15

بازارهای نقاط سرد و کوهستانی: این بازارها با مختصر تفاوتهایی در جزئیات ساختمانی، مشابه بازارهای حاشیه کویر میباشند مانند بازارهای تبریز و همدان.

ج- بازارهای نقاط گرم و مرطوب: در این مناطق پوشش سقف معمولا چوبی بوده و هواکشهایی نیز جهت ایجاد کوران در آنها تعبیه شده است. این بازارها معمولا دارای سقف بلندی میباشند.

د- بازارهای نقاط معتدل و مرطوب: ویژگیهای معماری این بازارها معمولا متاثر از معماری بومی منطقا است ولی سقف غالب این بازارها بصورت شیبدار میباشند.

فضاهای تشکیل دهنده بازار:

بازارهای سنتی ایران برای رفع نیازهای عمومی دارای تعدادی بنا با طرح و موقعیت مکانی مناسب برای پذیرا شدن فعالیتهای مختلف بوده است(تقوایی، .(109:1392 و در جریان تحول و تکامل فضاهای بازار، فضاهای زیادی ایجاد شده است که تحت تاثیر کاربری فضا و سبک معماری دوران خود قابل بررسی است. این فضاها را در پنج گروه میتوان دسته بندی کرد که عبارتند از:

الف- فضاهای نگهداری و انبار شامل: کاروانسرای خارج شهر، سرا، خانباز.

ب- فضاهای مربوط به کارهای تولیدی شامل: دالان، قیصریه، کارگاه و دکان.

ج- فعالیتهای تجاری شامل: تیمچه، تیم، خان و راسته بازار.