بخشی از مقاله
چکیده
محققین بیش از چند دهه است که رابطه انسان و مکان را مورد مطالعه قرار داده اند. یکی از علل سرگردانی انسان امروز نپرداختن به مفهوم مکان و در نتیجه فقدان هویت مکان است . بنابراین عدم توجه برنامه ریزان و طراحان شهری به طبیعت ذاتی کره خاکی، به ارائه و طراحی مکانها پرداخته اند. در این پژوهش سعی بر آن بوده است تا با تعریف کامل و جامعی از مفهوم مکان، بررسی عوامل موثر در شکل گیری مفهوم مکان و همچنین تاثیر آن بر روی ایجاد حس تعلق به مکان استفاده کنندگان از فضا پرداخته می شود. جامعه آماری پژوهش حاضر آن دسته از افراد و استفاده کنندگانی است که به پارک ساحلی شهر اهواز مراجعه کرده اند .از این جامعه ، نمونه ای به حجم 110 نفر و به روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شد .
برای گردآوری داده های پژوهش، پرسشنامه محقق ساخته ای طراحی شد .بررسی داده های پژوهش و آزمون فرضیه های پژوهش از طریق آمار توصیفی و استنباطی با به کارگیری نرم افزار - SPSS WIN 22 - انجام گرفت. نتایج نشان دهنده این بود که بین مفهوم مکان و حس تعلق به مکان رابطه معناداری وجود دارد. با این توضیح که هرچه حس تعلق افراد بالاتر رود مفهوم مکان نیز افزایش می یابد و مفهوم مکان بطور مثبت و معناداری بر حس تعلق تاثیرگذار می باشد. همچنین، با توجه به آزمون های انجام شده تفاوت چندانی در شکل گیری مفهوم مکان و حس تعلق بین زنان و مردان وجود نداشته است، اما هر چه میزان رضایت از مکان بالاتر رود، مفهوم مکان و حس تعلق استفاده کنندگان از مکان نیز افزایش می یابد.
کلمات کلیدی: مکان، مفهوم مکان، حس تعلق، رضایت از مکان، پارک ساحلی
.1 مقدمه
اغلب مطالعات پیشین فضاهای شهری به این نتیجه رسیده اند که حس تعلق به مکان و ارزش ادراک شده از مکان، مهترین پیش نیازهای رضایت افراد هستند و تاثیر زیادی بر رفتار افراد در زمینه انتخاب مقصد تفریحی دارند، چرا که حس تعلق عاملی است که بسیاری از افراد در هنگام انتخاب یک مقصد گردشگری مورد توجه قرار می دهند. حس تعلق به مجموعه باورها، عقاید و نظراتی گفته می شود که یک فرد نسبت به یک مکان دارد .پس بسیار منطقی است که فرض کنیم حس تعلق بر تصمیم گیری افراد در انتخاب مکان برای تفریح و استراحت تأثیر می گذارد. بنابراین لازمه شکل گیری حس تعلق، در گرو درک درست معنای مکان است که این مطلب، بیانگر میزان اهمیت مفهوم مکان را در این رابطه را بخوبی نشان میدهد.
لذا در این پژوهش تلاش شده است تا با تعاریف کاملی از حس تعلق و مفهوم مکان، میزان تاثیرگذاری شان در انتخاب استفاده کنندگان از فضا را بررسی کند. معمولا تمامی افراد در طول سال از فضاهای تفریحی و گردشگری موجود در شهر استفاده می کنند. بنابراین، دلایل انتخاب آن مکان توسط افراد می تواند تحت تاثیر عوامل خاص هر مکان باشد. با توجه به تعدد فضاهای تفرجی موجود در شهرها، این درک اشخاص از آن فضا است که می تواند فرد را به درون خود بکشد. در مجموع، هدف اصلی این پژوهش، ارتباط بین »مفهوم مکان « و »حس تعلق به مکان« است. بنابراین، این تحقیق نشان خواهد داد که این رابطه واسطه ای است که افراد را در انتخاب یک مکان دائمی برای گذراندن اوقات فراغت و تفریح کمک میکند.
سوالات پژوهش:
-1آیا بین مفهوم مکان و حس تعلق به مکان رابطه معناداری وجود دارد؟
-2آیا جنسیت بر شکل گیری مفهوم مکان و حس تعلق به مکان تاثیرگذار است؟
-3آیا میزان رضایتمندی افراد استفاده کننده بر مفهوم مکان و حس تعلق به مکان تاثیرگذار است؟
فرضیات پژوهش:
-1بنظر می رسد بین مفهوم مکان و حس تعلق به مکان رابطه معناداری وجود دارد.
-2بنظر می رسد شکل گیری مفهوم مکان و حس تعلق به مکان بین زنان و مردان متفاوت است.
-3بنظر می رسد میزان رضایتمندی افراد استفاده کننده بر مفهوم مکان و حس تعلق به مکان تاثیرگذار است.
.2 ادبیات
در این بخش تعاریف و دیدگاههای مختلف پیرامون مفهوم حس تعلق به مکان و مفهوم مکان در فضاهای شهری ارائه می شود.
1-2 مکان
پدیده مکان از دیدگاه پدیدار شناسانی چون کریستیان نوربرگ - شولتس، بخشی کامل وجدایی ناپذیر از وجود است .در این دیدگاه، مکان چیزی بیش از یک محل انتزاعی است - پرتوی، 1387، :73 به نقل از صمیمی شارمی و پرتوی، . - 1388 مکانها در برهه های مختلف زمانی، نقش های گوناگونی می یابند و با فعالیتها و کاربری های متنوع دارای هویتی پویا می شوند. این پویایی که به دلیل حضور رویدادهای متغیر در گذر زمان شکل می گیرد، تعریف مکان را دشوارمی سازد. با این حال دیگر باید پذیرفت که مکان بی شک چیزی فراتر از محل انتزاعی دکارتی و کلیتی مملو از کیفیت های گوناگون است - پرتوی، 1382، - 42 که در کنار جغرافیای شباهت های بی پایان با شاخصه های متنوع و با معنا در بردارنده تفاسیر فلسفی و روانشناختی و نیز اجتماعی و فرهنگی گسترده اند و چونان که فراهم شده از کیفیت های بصری گوناگون شیوه ای از هستی را مشخص میسازند که بر هر گوشه و کناری قابلیت ربط دادن دارند و تن به تاویل های بیشمارد می سپارد - شولتز، 1381، . - 241
روانشناسان محیط و محققین حوزه جغرافیای انسانی بیش از چند دهه است که رابطه هیجانی انسان و مکان ها را مورد مطالعه قرار داده اند .برخی از اندیشمندان این حوزه که به مکان توجه داشته اند، بر این باورند که معنا به مکان نسبت داده می شود و بر اثر رابطه هیجانی مردم و مکان ها به وجود می آید .گروهی این رابطه را بر مبنای زندگی روزمره انسان می دانند که این نگرش زیربنای پدیدارشناسی مکان نیز قرار گرفته است .تعلق به مکان از مهم ترین مباحث مربوط به مکان است که مبین احساسات مثبت فرد نسبت به مکان است Seamon 2008,120 - ، به نقل از حیدری و همکاران، . - 1393 آلتمن بر این اعتقاد است که تعلق به مکان چیزی بیش از تجربه عاطفی و شناختی مکان بوده و عقاید فرهنگی مرتبط کننده افراد با مکان را نیز شامل می شود .
وی همچنین معتقد است که این ارتباط در طول زندگی اتفاق می افتد و تجربه بلندمدت از مکان می تواند به چنین ارتباطی منجر شود - Low& Altman, 1992,168، به نقل از حیدری و همکاران، . - 1393 به طور کلی مکان، فضایی است که طی یک فرایند فرهنگی، فردی و گروهی معنادار می شود Low&Altman,1992 - ، به نقل از حیدری و همکاران، . - 1393 در واقع افراد براساس تجارب،ارتباطات اجتماعی، احساسات و افکار خود در بستر کالبدی فضا به آن مفهوم مکان می بخشند Stedman, 2003, - ، به نقل از حیدری و همکاران، . - 1393 در عین حال شکل گیری مکان، فرایندی اجتماعی و برگرفته از ارتباطات اجتماعی و فعالیت های درون آن نیز می باشد .بنابراین با توجه به آنکه معانی، اجزا و فعالیت ها در مکان کالبدی تجسم می یابند و به وسیله شناخت انسان خلق می شوند، درک اینکه چگونه چنین معانی ای برای افراد ایجاد می گردد، حائز اهمیت است Relph,1976 - ، به نقل از حیدری و همکاران، . - 1393 رلف نیز در تعریف دیگری از مکان، آن را زمینه یا پسزمینه برای چیزها یا رویدادهایی می داند که نیت مندانه به وسیله فرد تعریف و شناسایی می شوند - پاکزاد، :1389 به نقل از آزاد و پرتوی، . - 1391
بررسی معنا از دیدگا ههای مختلف مبین این است که این مفهوم کلیه ذهنیت هایی است که محرک برای ناظر به وجود می آورد، زمانی که آن را با تجربیات خود، اهداف و منظورهایش مقایسه می کند Rapoport , 1990 - ، به نقل از کلالی و مدیری، . - 1391 بنابراین چگونگی کشف معانی و تجربه آنها در محیط و شناسایی این موضوع است که آیا معانی ادراک شده توسط فرد، در »محیط« وجود دارد یا در »ذهن نظاره گران.« بنابراین با توجه به اهمیت چگونگی کشف معانی مکان و تجربه آنها، بررسی دیدگاه ها و نظرات گوناگون در خصوص سطوح مختلف معنا و رو شهای طبقه بندی آنها ضروری می نماید. طبقه بندی جیمز گیبسون در رابطه با سطوح مختلف تعامل میان انسان و محیط دارای شش سطح از معنا بوده و سلسله مراتبی از سطوح افزایش یابنده، معنای محیطهای شهری را از مراحل ادراک تا ارتباط با ارز شها و مفاهیم غیرفضایی را شامل می شود .سطوح معنا بنا بر عقیده وی شامل معانی آنی و ابتدایی - مبین ویژگی های آشکار فیزیکی - ، معانی کارکردی - مبین عملکرد و سودمندی پدیده - ، معنای ابزاری - پاسخگو به مقاصد و کاربردهای ویژه - ، معنای معنای ارزشی و عاطفی - مبین جنبه های احساسی قابل درک از پدیده - ، معنای نشان های - جنبه های نشان های پدیده - و معنای نمادین می گردد Gibson, 1950 - ، به نقل از کلالی و مدیری، . - 1391
رلف مکان را در سه وجه تعریف می کند :کالبد، فعالیت و معنا . وی معتقد است که از میان این سه وجه، معنا نسبت به دو وجه دیگر از اهمیتی بیشتر برخوردار است و دشوارتر از بقیه به دست می آید Tuan, 1977 - ، به نقل از حیدری و همکاران، . - 1392 در همان دوران، کانتر مدلی سه بخشی از مکان را ارائه داد که در آن مکان برگرفته از سه بخش فعالیت ها، تصورات و فرم بود .وی اعتقاد داشت که تاثیر جنبه های فیزیکی و فرمی در دیدگاههای روانشناسی و رفتارشناسی از اهمیتی بیشتر برخوردار است .با این حال کانتر بر این اعتقاد بود که ادراک فضا برای افراد مختلف متفاوت است و لذا جنبه های فردی ادراک فضا از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است Canter, 1977 - ، ، به نقل از حیدری و همکاران، . - 1392 رلف و کانتر دو رویکرد مختلف را نسبت به موضوع مکان نشان می دهند .رلف با یک نگاه پدیدارشناسانه در حوزه جغرافیای انسانی به جنبه های خاصی از مفهوم مکان به ویژه معنای مکان توجه دارد، در مقابل کانتر با نگاهی روانشناسانه، به مکان نگاهی اثبات گرایانه دارد - , ,Relph ;1997 ، به نقل از حیدری و همکاران، . - 1392 اما نکته قابل توجه در این است که ریشه کلام هردو، یک اصل است و آن هم ارائه مدلی برای تعریف مکان است که در آن عناصر تشکیل دهنده مکان تبیین شده اند - Sime, 1986، به نقل از حیدری و همکاران، . - 1392
2-2 حس تعلق به مکان
تعلق به مکان سطح بالاتری از حس مکان است که به منظور بهره مندی و تداوم حضور انسان در مکان نقش تعیین کنند های می یابد - فلاحت، . - 1384 تعلق به مکان که بر پایه حس مکان به وجود می آید فراتر از آگاهی از استقرار در یک مکان است .این حس به پیوند فرد با مکان منجر شده و در آن انسان خود را جزیی از مکان می داند و بر اساس تجربه های خود از نشانه ها، معانی، عملکردها و شخصیت مکان، نقشی برای آن در ذهن خود متصور می سازد و مکان برای او قابل احترام می گردد . - Steele,1981 - بنابراین حس تعلق ترکیبی پیچیده از معانی، نمادها و کیفیت های محیطی است
