بخشی از مقاله
چکیده
تاریخچه پیدایش مدارس در کشورهای مختلف متفاوت است . در ایران باستان آموزش وجود داشته است . همچنین در زمان هخامنشیان آموزش در خانواده ، جوار مراکز مذهبی و دربار صورت می گرفته است . در زمان ساسانیان آموزش درباریان وجود داشته و دانشگاه جندی شاپور در زمان اردشیر بابکان تاسیس شده است . از آغاز قرن چهارم و در طول قرن پنجم هجری قمری ، تحولاتی در تشکیلات آموزش و پرورش ایران به وجود آمد . بدین طریق که ساختمان های مساجد ، از شکل ساده خود خارج شده و در آنها حوزه های درس و اتاقهایی برای سکونت طلاب علم بوجود آمدند . بتدریج در جوار مساجد ، مدارس بوجود آمدند. از جمله مدارس آن زمان ، باید مدارسی را نام برد که حسن بن قاسم معروف به داعی صغیر در آمل تاسیس کرد .
به دنبال آن مدارسی به نام نظامیه ، بوسیله خواجه نظام الملک طوسی در سراسر امپراتوری اسلامی سلجوقی به وجود آمدند.در کشور ما مهمترین مراکز تعلیم و تربیت از صدر اسلام تاکنون خانواده ، مسجد ، مکتب و مدرسه بوده است . تاسیس مدارس به سبک جدید از حدود 160 سال پیش در زمان قاجاریه مورد توجه بوده است . تاسیس دارالفنون در سال 1230 شمسی و توسعه مدارس ایران در برخی از شهرستانهای بزرگ را می توان سرآغاز معرفی نظام جدید مدارس و از اقدامات مهم فرهنگی دانست. لذا در این مقاله تلاش شده تا با بررسی سیر تحولات مدارس در کشورمان قبل از 1300 شمسی تا امروز و با در دست داشتن گونه شناسی مدارس در طی این سالها و شناخت تغییرات در این بخش به شناسایی مفاهیم از دست رفته در این فضا پرداخته شود . روش انتخابی در تحقیقات بصورت میدانی و اسنادی خواهد بود
واژه های کلیدی: گونه شناسی ، فضای آموزشی، مدارس سنتی
قدمه
مدارس و موسسات آموزشی در زمره مهم ترین سازمان های هر جامعه به حساب می آیند ، چرا که در پیشبرد جامعه و بالا بردن سطح دانایی و توانایی و نیز تعالی اخلاقی اعضای آن نقشی به غایت موثر ایفا می نمایند . همچنین جایگاه آنها به عنوان مراکز تربیت و پرورش متخصصان و کارشناسان در خور توجه بسیار است . به دیگر سخن موفق ترین جوامع از بهترین مراکز علمی و آموزشی در دستیابی به اهداف خود بهره جسته اند . از طرف دیگر تکوین هر فضای آموزشی نشان دهنده بوجود آمدن نوعی فعالیت تخصصی در جامعه می باشد . پدیدار شدن نیاز به نیروی آموزش دیده ، خود توجه به موسسات آموزشی و عملکرد آنان را بر می انگیزد و حکومت سعی می کند با حمایت و یا اعمال تغییراتی در این مراکز این کمبود را بر طرف کند .
به همین دلیل در طول تاریخ ایران دستگاه های حکومتی نقش موثری در به وجود آمدن مراکز آموزشی و جهت دهی روند فعالیت آنان بر عهده داشته اند و بر این اساس شکل ، کیفیت و محتوای کالبدی بناهای آموزشی ، تا حد زیادی متاثر از نحوه ی ارتباط حکومت ها با مراکز آموزشی است .روند رو به رشد مدارس و مراکز علمی ایران از قبل از اسلام ، تا اواسط دوره قاجار ، گاه با سرعت و گاه با رکود همراه بود ، اما هیچ گاه این سیر صعودی منقطع نشده است . تا آنکه تحولات ایران در نیمه دوم حکومت قاجار - نیمه دوم قرن 13 ش - زمینه انقطاع این سیر تاریخی را فراهم آورد. به گونه ای که شیوه نوین آموزش در کشورمان ، حتی حوزه های علمیه را نیز ، به عنوان سنتی ترین مراکز آموزشی تحت تاثیر قرار داده است . و در طول نیم قرن گذشته ، جامعه مدنی ایران نیازی بی سابقه به گسترش آموزش و پرورش عمومی را پدید آورده است . در نتیجه مدارس بسیاری در سراسر کشور بنا گردیده که در آنها استاندارد های فنی ، ملاحظات محیطی و هویت معماری در نازل ترین سطح ممکن ملحوظ شده است .
مهم تر از همه فضایی که در درون این مدارس پدید آمده فاقد هر گونه نقش سازنده و حمایت کننده در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوان است . شیوه رایج مدرسه سازی در ایران در واقع تداوم الگوی غربی است که همراه با سیستم جدید آموزش و پرورش از ممالک اروپایی به عاریت گرفته شده است و در واقع بعد آموزش و پرورش نفوذ محتوا و روش تعلیمات غربی ، در کنار نیاز فزاینده دستگاه های دولتی به تربیت نیروی انسانی ماهر ، اهداف و انتظارات جدیدی را برای آموزش همگانی مطرح نمود. پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و از نوع تاریخی ، پس از بررسی تاریخچه مختصر و در عین حال جامعی از روند شکل گیری و توسعه مدارس پس از اسلام ، به بررسی تغیرات آن در طول تاریخ پرداخته است .
تاریخچه فضای آموزشی
فضای آموزشی پیش از اسلام
پیش از اسلام دو عامل مهم اداری و مذهبی موجب پیدایش فضای آموزشی شد.دستگاه اداری و مذهبی کشور همزمان با هم در دوره ساسانیان به گونه ای توسعه یافت که از یک سو افزایش تعداد و منزلت دبیران منجر به تکوین طبقه ای خاص از آنان شد و از سوی دیگر صد ها آتشکده ساخت ه شد که برای تامین مربیان و مبلغان مذهبی به هزاران موبد نیاز داشت . آموزش علوم اداری و مذهبی در همه دوره ها از یکدیگر متمایز نبود ، بلکه حداقل در برخی از اوقات در دوره ساسانیان در یک فضا و توسط موبدان صورت می پذیرفت . آموزش بیشتر جنبه طبقاتی داشت و تنها گروهها و قشر های معینی می توانستند از ثمرات آن بهره برند.فضا های آموزشی نیز اغلب مجاور مراکز اداری و سلطنتی یا مراکز مذهبی جای داشتند. - کیانی65، - 1366با توجه به منابع مکتوب ، اطلاعات موجود از ویژگی های کالبدی مراکز آموزشی پیش از اسلام بسیار اندک است. یکی از قدیمی ترین آنها که گویا متعلق به اواسط هزاره دوم ق.م بوده در شهر ایلامی شوش کشف شده است. - کیانی 1366، - 53
فضای آموزشی پس از اسلام
با ظهور اسلام در ایران تغییرات و تحولات عمیقی در نحوه آموزش و مواد آموزشی بوجود آمد. دو عامل گرایش شدید به مباحث مذهبی و آموزش همگانی و همچنین تعریف آموزش و پرورش عمومی بیشتر در حوزه فراگیری زبان عربی و عبادات روزمره و خواندن قرآن سبب شد که مساجد به عنوان اولین پایگاههای اصلی آموزش و پرورش به حساب آیند. به تدریج و با تخصصی تر شدن دروس و مباحث، مسجد- مدرسه ها به وجود آمدند. به موازات این تغییر، تحولی کالبدی نیز به وجود آمد که همان تبدیل مساجد از یک ایوانی تا چهار ایوانی بود.به نظر می رسد این تغییر عملکردی نیز در این سیرتحول کالبدی تأثیر گذار بوده است.
مسجد - مدرسه ها در حقیقت مدارسی در دل مساجد بودندکه رواق ها و شبستان طبقه اول به نماز و استفاده عموم اختصاص داشت و حجره های طبقه دوم به طلاب و درس و بحث همچنین ایوان های دیگر نیز مدرس های طلاب -خصوصاً در ساعات غیر عبادی - به حساب می آمدند. مسجد-مدرسه های اردستان و زواره از این دسته هستند. - همان 78 - با توجه به منابع مکتوب ، نخستین مدرسه را مربوط به شرق ایران و در اوایل سده چهارم می داند و در جای دیگر از مدرسه ای به نام میان داهیه در اواخر سده سوم در نیشابور نام می برد. اما در برخی دیگر از نوشته ها نخستین مدرسه در جهان اسلام را مربوط به حکومت علویان طبرستان می دانند و آن مدرسه ای است که یکی از رهبران آن به نام ناصر کبیر - متوفی به سال 304 قمری - در آمل و در کنار آرامگاه خود می سازد - سلطانزاده . - 1364
از مدارس نخستین اسلامی در ایران بنای قابل توجهی به جا نمانده است. گذشت زمان و یورش های مغول و تیمور موجب ویرانی کامل برخی از شهر های بزرگ و مراکز علمی و آموزشی نخستین سده های اسلامی مانند نیشابور و ری می گردد. - پیرنیا 1371 ، - 93 قدیمی ترین مدرسه موجود را مدرسه فخریه سبزوار از زمان فخرالدوله دیلمی بیان می کند که تا به حال بار ها بازسازی شده است ؛بنابرین ، آگاهی از شکل نخست آن کار آسانی نیست . - ریاحی 1385 ، - 126اوج مدرسه سازی در ایران زمان سلجوقیان و به همت خواجه نظام الملک بوده است . - کسایی 1374 - .اکثر مدرسه هایی که نظام الملک احداث می کرد به نظامیه مشهور بود - کیانی 1366، - 58
تأسیس مدارس نظامیه اولین تفکیک فضایی کامل و نظام مند را میان مدارس و مساجد رقم زد. هر چند پیش از سلجوقیان نیز مدارس مشخص وجود داشت و یابعضاً خانه های علماء و مدرسین به صورت مدرسه استفاده می شده اما نخستین سیستم آموزش و پرورش با مدیریت متمرکز و هدایت حکومت در این دوره بنا نهاده شد. نظامیه ها در مراکز ایالات و استان ها، بر اساس برنامه ریزی قبلی با استاندارد و الگوی فیزیکی و معماریمشخّص همراه با تأمین نیازهای اقامتی و رفاهی طلاب بوده است - همان ، . - 90 این سبب تغییر الگوی معماری مدارس از الگوی مساجد به الگوی کاروانسراها شد - همان ، - 97
ساخت مدارس در دوره صفوی به اوج خود رسید، به حدی که شاردن تعداد مدرسه های اصفهان را پنجاه و هفت باب ذکر کرده است . - کیانی 1366 ، 60 - همچنین بزرگترین دستاورد صفویان اتحاد دوباره کشور تحت لوای مذهب شیعه بود ، که محیط تازه و مساعدی برای شکوفائی هنر ، معماری و تعلیم و تربیت فراهم ساخت. مدارس صفوی علیرغم حفظ الگوی کلی آرایش چهار ایوانی، در جزئیات ترکیبی، طرح ها و اندیشه های کامل تری را ارائه نمود که ماهرانه به مجموعه ای مستقل وکاملاً در هم تنیده مبدل گردید. تکامل عملکرد چهار فضای گوشه های بنا از این جمله است. این فضاها - که به نظر می رسد در ابتدا تا حدودی بلاتکلیف بوده -تدریجاً به عملکردهای شایسته تری همچون کتابخانه و امور اداری اختصاص یافت.شاید بتوان اوج تکامل این تفکر را در مدرسه چهار باغ یافت.
دوران معاصر
با اندکی تامل در تاریخچه تاسیس بسیاری از مدارس در سال های ابتدایی قرن چهاردهم خورشیدی ، می توان روند سریع تغییر سبک مکتب خانه ها و تبدیل آنان به مدارس جدید دریافت که کم کم و با زیاد شدن تعداد دانش آموزان و استقبال مردم نیاز به ساخت بنا هایی جدید هر روز بیشتر احساس می گردد.
