بخشی از مقاله
چکیده
امروزه کلانشهر تهران با معضلات زیست محیطی فراوان از جمله آلودگی هوا و نیز عدم دستیابی به راهکاری مناسب و پایدار برای آن، مواجه میباشد. از جمله راهکارهای نوین که میتواند بصورت پایدار برای مقابله با مشکلات زیست-محیطی این شهر در نظر گرفت برنامهریزی شهری با رویکرد بیوفیلیک است.
این رویکرد بنا به تجربیات انجام شده در کشورهای غربی توانسته راهکاری اساسی و مناسب در افزایش کیفیت زیست محیطی شهری باشد و یاوری حقیقی برای شهرها در رسیدن به زیستپذیری و پایداری است. از اینرو پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و بهلحاظ، هدف کاربردی مبتنی بر تحلیل اسناد و مطالب کتابخانهای با هدف ارائه راهکار کاهش آلودگی هوا کلانشهر تهران به تحقیق پرداخته است.
یافتههای پژوهش نشان میدهد که کلانشهر تهران با توجه به کمبود فضای سبز از یک طرف وآسیبهای ناشی از انتشار گازهای گلخانهای در اثر تراکم بالای فعالیتهای انسانی و هزینهبر بودن راهکارهای ارائه شده که منجر به شکست بسیاری از سیاستها و برنامهریزیها شده است با آلودگی مخرب هوا مواجه است براساس یافتههای تحقیق رویکرد بیوفیلیک میتواند راهکاری پایدار و مناسب در افزایش کیفیت زیست محیطی کلانشهر تهران بوده و دستیابی به شهر سالم را در پی داشته باشد.
مقدمه
افزایش روزافزون جمعیت و بهویژه جمعیت شهرنشین مشخصه اصلی قرن حاضر است. جمعیتی که برای تامین نیازهایش هیچ تردیدی در تخریب محیط زیست بهخود راه نمیدهد. این روند فزاینده شهرنشینی و تخریب منابع طبیعی، امروزه کرهی زمین را با مخاطرات جهانی بیشماری مواجه کرده است. یکی از این مخاطراتی که ناشی از فعالیتهای بشری است آلودگی هوای شهری میباشد که امروزه بهخوبی شناخته شده و مورد مطالعه قرار گرفته است. در گزارش مشترک با صلیب سبز سوئیس در سال 2008، موسسه بلک اسمیت که اولین لیست از بدترین مشکلات آلودگی جهان را منتشر کرد - زیاری و همکاران، 1395، - 23 آلودگی هوای شهری سومین رتبه را بهخود اختصاص داده است.
آلودگی هوای شهر هم در محیط داخلی ساختمانها شهری :indoor - ناشی از سوختن سوخت جامد و وسایل سرمایشی و گرمایشی و ... - و هم در فضای باز و در مراکز شهری :outdoor - ناشی از فعالیتهای صنعتی، تردد وسایل نقلیه و انتشار گازهای گلخانهای - اتفاق میافتد که در آن دامنه تاثیرات آلودگی هوا در محیط باز به مراتب گستردهتر و خطرناکتر است.
آلودگی هوا یک خطر اصلی زیست محیطی بر سلامت انسانها در بسیاری از شهرهای توسعه یافته و در حال توسعه در جهان است - سلیقه و همکاران، 1394، . - 77 سطح آلودگی هوا معمولا به وسیله غلظت آلایندههای هوا مانند دیاکسید نیتروژن، دیاکسید گوگرد، منواکسیدکربن، ازن و ذرات معلق مشخص میشود
آخرین گزارش کیفیت هوا از سازمان بهداشت جهانی نشان میدهد که آلودگی هوا بیش از هر زمان دیگری تهدیدی برای سلامتی جهان بهشمار میرود و سالانه موجب مرگ 7 میلیون نفر میشود؛ براساس این گزارش، این رقم تقریبا برابر با سال 2016 بوده است یعنی پیشرفت فناوری و افزایش دانایی و حساسیت مردم هنوز نتوانسته از شمار قربانیان بکاهد. همچنین در این گزارش آمده است که %92 از مردم در سراسر جهان در هوای غیراستاندارد تنفس میکنند. گزارش نامبرده به این نتیجه رسیده که آلودگی هوا از خودروها، کارخانهها و سوزاندن چوب، موجب 43 مرگ زودرس ناشی از بیماریهای مزمن ریوی، 29 از مرگ ناشی از سرطان ریه و 25 از مرگ بدنبال سکتههای مغزی و قلبی است. بیش از 90 از این مرگومیرها در کشورهای فقیرتر در آفریقا و آسیا رخ میدهند.
براساس این گزارش بیش از 61 از شهرهای اروپایی و 57 از شهرهای آمریکایی کاهش سطح ذرات معلق را بین سالهای 2010 و 2016 مشاهده کردهاند؛ از جهتی دیگر کیفیت هوا در 70 از شهرهای فقیرتر در جنوب و جنوب شرق آسیا نزول کرده است
آنچه امروزه قابل درک است این است که آثار زیانبخش ناشی از آلودگی هوا بهصورت تهدیدی جدی و بسیار وخیم بهصور گوناگون و برای همه آشکار و عیان است. از جمله آثار زیانبخش آن بر سلامتی انسان - جسمی و روانی - ، فرسودگی مصالح ساختمانی، فساد فلزات، تاثیر بر سیما و منظر شهر، تغیرات اقلیمی و ... میتوان نام برد.
Guy Hutton طی مطالعهای نشان داده است که هزینههای ناشی از آسیب آلودگی هوا بهترتیب 0,3 تریلیون دلار و یا 5,6 درصد از تولید ناخالص جهانی را شامل میشود این تلفات معادل 430 دلار برای هر فردی در این سیاره است. خسارت مربوط به سلامت به میزان 85 درصد از مجموع خسارات را تشکیل میدهد در این میان حدود دو سوم از این آسیبها به جمعیت کشورهای درحال توسعه میرسد.
آژانس بین المللی انرژی نیز برآورد کرده است که در سال 2006 شهرها 19,8 تن CO2 منتشر کردهاند و تا سال 2030 انتظار میرود این میزان به 38,8 تن افزایش یابد بهعبارتی 11 تن نسبت به سال 2006 افزایش مییابد 2008 - ،. - IEA از اینرو آلودگی هوا امروزه نهتنها بزرگترین خطر محیطزیستی برای سلامتی بهشمار میرود بلکه مهمترین چالش برای سلامتی عمومی در حال حاضر است.
لازم بهذکر است که آلودگی هوا فقط سلامتی انسانها را بهخطر نیانداخته است بلکه بر روی کیفیت منابع آب و خاک، اقلام کشاورزی و زندگی دیگر اعضای زنجیره غذایی هم تاثیر گذاشته که درنهایت همه جوانب زندگی بشری را هم متاثر خواهد کرد. با توجه به گستردگی این آسیبها و از طرفی دیگر جهان به سرعت در حال شهرسازی، در صورت عدم کنترل، آلودگی هوا در آینده همچنان بهعنوان یک چالش عمده برای شهرها خواهد بود. بنابراین شهرها نیازمند پیادهسازی سیاستهایی هستند که از لحاظ زیست محیطی پایدار باشند.
رویکرد نوین بیوفیلیک بصورت اکوسیستمی است که فواید اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی زیادی در محیطهای شهری دارد و بهعنوان یکی از رویکردهای توسعه پایدار سه حوزه زیستمحیطی، پایداری اقتصادی و پایداری اجتماعی را مدنظر قرار داده، بر کنترل و اثرات مخرب توسعههای بیرویه شهری، بویژه اثرات آلودگی هوایی و تغییرات اقلیمی بهعنوان عوامل تهدید کننده شهری تاکید میورزد، بهدلیل داشتن عملکردهای مختلف نقش موثری در منظر و زیبایی شهر دارد و در نتیجه سلامت روحی و روانی ساکنان شهری نقش ایفا میکند. بنابراین از آنجاییکه بیوفیلیک تمرکز خاصی بر کاربرد عناصر طبیعی در طراحی و عملکرد شهری دارد دانشمندان بسیاری بیوفیلیک را دانش اعصاب میدانند.
تهران بهعنوان پایتخت و بزرگترین شهر ایران یکی از کلانشهرهای دنیا نیز محسوب میشود. رشد بیرویه جمعیت، ترافیک بالا، فقدان یک برنامهریزی مدون برای توسعه شهر، موقعیت قرارگیری صنایع شیمیایی و کارخانجات در جهت وزش باد بهطرف شهر، موقعیت جغرافیایی، کمبود فضای سبز و باز در سطح شهر، تراکم بالای ساخت و ساز و ... باعث شده است تا شهر تهران از نظر آلودگی هوا و محیط زیست یکی از آلودهترین شهرهای جهان مطرح شود.
از اینرو امروزه آلودگی هوا یکی از معضلات اساسی این کلانشهر است. براساس گزارش بانک جهانی در سال 2016، شهر تهران از نظر سطح تراز میانگین سالانه غلظت PM10، رتبه 12 بین 26 کلانشهر مورد بررسی را به خود اختصاص داده است و میانگین سالانه اندازهگیری شده شهر تهران در این سال 4 برابر حد استاندارد تعیین شده توسط سازمان بهداشت جهانی - WHO,2016 - گزارش شده است.که عواقب آن بهصورت انواع بیماریها و امراض قلبی- عروقی، تنفسی و سکته مغزی و ... متوجه ساکنان این شهر میشود.
از اینرو برنامهریزان شهری بهجای بهرهگیری از روشهای مرسوم و قدیمی مجبورند نسبت به موضوع آلودگی هوای این شهر تامل بیشتری داشته و بهدنبال راهکارهای کارآمد و مناسبتری باشند. یکی از این راهکارها رویکرد بیوفیلیک است که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته مورد استقبال قرار گرفته است.
نیاز به چنین برنامهریزی در کلانشهر تهران نیز آشکار است. چرا که چالشهای مهم و فوری موجود شرایط بیسابقهای از مسائل و مشکلات زیستمحیطی برای کلانشهر تهران ایجاد کردهاند. بنابراین مقاله حاضر به بررسی رویکرد بیوفیلیک، بهعنوان بهترین تکنیک بهحل مسائل زیست محیطی بویژه آلودگی هوا موجود در مناطق کلانشهر تهران میپردازد و در این راستا در پی پاسخگویی بهسوال اصلی زیر است: نقش رویکرد بیوفیلیک در کاهش آلودگی هوای شهر تهران چیست؟
مبانی نظری
.1 آلودگی هوا
ورود هر ذره، مولکول بیولوژیکی یا ترکیب مضر - جامد، مایع یا گاز - به اتمسفر هوا که منجر بهایجاد خطر برای سلامتی، آسیب دیدن یا بیماری موجودات زنده شده و اکوسیستم یک منطقه را تحت تاثیر قرار دهد، بهعنوان آلودگی هوا شناخته میشود. ایننوع آلودگی میتواند از منابع انسانی و یا طبیعی نشأت بگیرد و به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیمبندی میشود.
آلایندههای اولیه معمولا َاز یک فرایند طبیعی مانند فوران آتشفشان یا یک فرایند غیر طبیعی مانند احتراق سوختهای فسیلی تولید شده و بهطور مستقیم وارد اتمسفر میشوند که شامل موادی همچون مونوکسیدکربن، اکسیدهای گوگرد و نیتروژن، ترکیبات آلی فرار و ... میباشند. درحالیکه آلایندههای ثانویه بهطورمستقیم وارد اتمسفر نمیشوند و در اثر برهمکنش عوامل محیطی مانند نور خورشید، رطوبت و واکنشهای فتوشیمیایی، هیدرولیز و اکسیداسیون بر روی آلاینده-های اولیه تولید میشوند
