بخشی از مقاله
چکیده
به موازات جهانیشدن، روند بازساخت مناطق کلانشهری، برنامهریزی متداول فضایی برای هدایت آنها را با چالشهای جدی مواجه ساخته است. رقابت برای احراز کارکردهای نوین توسعه در این فرآیند از یکسو و موانع ساختاری، نهادی و فضایی معطوف به وضعیت گذشته از سوی دیگر، ناسازوارهای پیچیده در مناطق کلانشهری از جمله تهران به وجود آورده است که رهیافت های جسته و گریختهی متداول در دهههای گذشته، راهحل مناسبی برای برونرفت از این مسئله نبودهاند.
شواهد حاکی از نقش ضعیف و ناچیز تهران در شبکه ی شهرهای جهانی است که بخشی از این مسئله به فقدان نظام مطلوب برنامهریزی فضایی منطقهی کلانشهری مربوط است. هدف این نوشتار، تأکید بر مشکلات محیط و محاط در مناطق کلانشهری و گسیختگی نظامبرنامه ریزی فضایی آن جهت نقشآفرینی در عصر جهانیشدناست. نتیجه اینکه، بخشی از راه حل، برنامهریزی یکپارچهی فضایی و عملکردی با رویکردی فراملی است که آن هم شرایطی را می طلبد که این شرایط به عنوان پیشنهادات در پایان مقاله منعکس شدهاند.
واژههای کلیدی:جهانیشدن، محرکهای رشد، برنامهریزی یکپارچه، منطقهی کلانشهری تهران.
مقدمه
تشدید فرآیند جهانی شدن و تغییرات اقتصادی با تغییر در روابط و ساختار فضایی شهرها همراه شده به ویژه در مناطق نوظهور کلانشهری انجامیده است. این مناطق قلمروهای بزرگ جمعیتیاند که یک کلانشهراصلی با حوزهی نفوذ بلافصل و یا بیش از یک شهر مرکزی با حوزههای نفوذشان را در بر میگیرد. عناصر و کارکردهای متنوع شهری دارد و مرزهای آن بر حسب سطح فعالیتهای اقتصادی درون آن تعریف میگردد از دید جغرافیایی محدودهای است، شامل یک یا چند مرکز و ناحیهی شهری که در پیوند کارکردی با یک کلانشهر اصلی اند. ممکن است از نظر کالبدی، به صورت جدا یا پیوسته در ادامهی نواحی کلانشهر اصلی شکل گرفته باشد.
به عقیده گراهامهافتون و دیوید کانسل، در اقتصاد امروز جهانی، انتظار میرود منطقه و شهر؛ سنگ بنای اساسی اقتصادهای سرمایهداری باشند که به گفته گی. مکلئود3دیدگاه مذکور به مفهومی فراتر از هشدار پایان جغرافیا؛ به قلمروگرایی 4 جهانیشدن تعبیر میشود،که در طی آن سرمایه، نهادها و فنّاوریها را بیش از پیش از طریق خوشهبندی فضایی و انباشتگی موضعی جغرافیایی به تحرک و رقابت وادار میکند.
در این رقابت، دولتها و یا مناطق موفق بر دیگر دولتها و یا مناطق فشار میآورند تا به گونهای از آنها تبعیت کنند و نوآوریهای پرشی این یا آن دولت، منطقه یا حتی شهر را پیشرو انباشت سرمایه میسازد. کنیچی اومای با طرح عنوان منطق اولویت جهانی در سال 1995 دفاع از منطقهایشدن اقتصاد جهانی و شکلگیری منطقه کشورها پرداخت که در آن شهرها پیوندگاههای اقتصاد جهانی به شمار میروند.به عقیدهی مانوئل کاستلز؛ در قرن 21 گسترش شهرها نه به سوی متمرکز شدن و گسترش نقطه ای؛ بلکه بیش از آن به صورت مناطق کلانشهری و در شبکهای از جریانها گسترش مییابند.این مناطق نیازمند برنامهریزی، هدایت و پایش هستند تا به توسعه راستین منتهی شوند.
مسئلهی اصلی این است که منطقهی کلان شهری تهران، نتوانسته است به الگوی شهر-منطقههای جهانی شده بپیوندد و کلانشهر تهران به طور تأسفباری از گردونهی شهرهای جهانی خارج است بخشی از این مسئله در ناهماهنگی عناصر برنامهریزی فضایی از جمله نهادها، ابزارها، قوانین و نیز محرکهای توسعه است.ضرورت این پژوهش کنکاش در مسائل و موانع موجود دراتخاذ رویکرد برنامهریزی یکپارچه منطقهی کلانشهری است.
این پژوهش تلاش دارد با طرح مسائل محیط و محاط بر منطقهی کلانشهری، راهکارهای نظری در برنامهریزی عملکردی فضایی آنها ارائه نماید.در این پژوهش منطقهی کلانشهری تهران محدوده ای شامل کلانشهر تهران و شهرهای هم پیوند کالبدی کارکردی با آن در نظر گرفته شده است.این مراکز شهری و روستایی در شعاع کمتر از 50 کیلومتری از مرکز کلانشهر تهران پراکنده شدهاند.
مسائل مناطق نوظهور کلانشهری
روند شهری شدن جهان با شتاب بیشتری در کشورهای در حال رشد و به ویژه در آسیا در جریان است. مطابق دادههای آماری بخش جمعیت سازمان ملل متحد، در سال 1950 تنها دو ابرشهر با 10 میلیون نفر و بیشتر وجود داشتند که این تعداد در سال 2005 به 20 عدد معادل 9/3 درصد از شهرنشینان جهان افزایش یافت که تا سال 2015 به بیش از 22 عدد، معادل 9/4 درصد از شهرنشینان جهان خواهد رسید.
مطابق پیش بینیها، بیشترین افزایش جمعیت شهری در کشورهای در حال رشد خواهد بود و در این رشد؛ شهرنشینان آفریقا و آسیا تا سال 2025 به دو برابر افزایش خواهند یافت تغییر کاربرد زمینها از مراتع و جنگلها به کشتزارها و کاربردهای سکونتگاهی، محرومیت و افزایش فاصله بین سطح برخورداری منصفانه از دستاوردهای توسعه، آلودگیهای زیست محیطی، بد مسکنی، و افزایش میزان بیماریها و مرگ و میر از جمله مهمترین مسائل اصلی در روند رشد شهری و منطقه ای به روال کنونی آن در جهان است مطابق بررسی برنامهی شهرهای پایدار سازمان ملل بیشترین مشکلات شکل گرفته در جوار شهرها، بیش از آنکه در ارتباط با رشد شهری باشد، مربوط به ضعف و نبود مدیریت و برنامهریزی توسعهی شهری و منطقه ای است.
از مهمترین مسائل رشد مناطق کلانشهری عبارتند از افزایش تقاضا برای فضاهای کارکردی و به تبع آن شکلگیری مسائل اقتصادی و اجتماعی تقاضای بدون برنامه برای تخصیص زمینها در پیرامون شهر عقبماندگی توسعهی زیرساختها، از رشد منطقه کلانشهری بحرانهای محیط زیستی از جمله به هم خوردن تعادل در اکوسیستمهای طبیعی،تغییرات آب و هوایی و ایجاد اختلاف دمایی و تشکیل جزایر گرمایی پراکندهرویی یا خزش شهری ضمن گسترش کالبدی افقی کلانشهر با تغییرات گستردهی کاربردزمینهای غیرشهری، اجازهی شکلگیری فضاهای باز و سبز شهری را از بین میبرد. از اینرو بخشهای شکلگرفته از داشتن این فضاها محروم میشوند.
