بخشی از مقاله
چکیده
اختلافات مرزی از جمله مباحث مهمی است که از جایگاه و اهمیت بالایی در جغرافیای سیاسی و به صورت موردی در مطالعات مرزی و چگونگی کنترل و مدیریت مرزها برخوردار بوده است. شناخت این عوامل و وزن آنها در جهان اسلام - خلیج فارس و آسیای مرکزی - میتواند سبب کاهش اختلاف و دستیابی به امنیت و همگرایی در جهان اسلام گردد. مقاله حاضر با روش توصیفی و تحلیل با هدف تبیین عوامل موثر بر اختلافات مرزی در مناطق خلیج فارس و آسیای مرکزی و سطح بندی آنها با استفاده از تکنیک مدلسازی ریاضی ایاچپی - AHP - به انجام رسیده است. دلیل انتخاب این دو منطقه بدین دلیل است که خلیج فارس کانون جهان اسلام محسوب میشود و %49,5 ذخایر فسیلی جهان در این منطقه قرار دارد و از دیدگاه روابط بینالملل دارای اهمیت فراوانی است. منطقه آسیای مرکزی قلمرو ژوئوپلیتیکی نوپایی جهان اسلام است که پس ار فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی پنج جمهوری آن - ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان و تاجیکستان - به استقلال رسیدند؛ این کشورها میراثدار مشکلات و اختلافات مرزی دوره اتحاد شوروی شدند. از طرف دیگر با توجه به اینکه ایران در این دومنطقه دارای مرزهای طولانی است و از دیدگاه ژئوپلیتیک میتواند این اختلافات سبب بروز تنشهای ژئوپلیتیکی میان ایران و همسایگان گردد حائز اهمیت جهت بررسی شناخته شد. نتایج تحقیق حاضر برگرفته از دادههای کتابخانهای نشان داد که 15عامل نظیر اختلات ارضی، مرزی، مبهم بودن خط مرزی، بنیادگرایی اسلامی، سن مرز و ... - بر اختلافات این دو منطقه تاثیرگذار است. در میان این 15 عامل مسائل مرزی، اختلافات ارضی و منابع مشترک مرزی بیشترین وزن و عوامل سن مرز، تکامل مرز، سیستم مدیریتی نامشابه کمترین وزن را به خود اختصاص داده است. با توجه به وزن عوامل موثر بر اختلافات مرزی را میتوان در سطح طبقه بندی نمود.
-1 مقدمه
مرز ابزار پایهای برای یک دولت محسوب میشود، زیرا هیچ دولتی بدون داشتن سرزمینی با مرزهای مشخص و معین نمیتواند پیشرفتی در امور خود داشته باشد. مفهوم مرزها برای اثبات حاکمیت یک حکومت و روابط آن با دولتهای دیگر ضروری است - شوتار، . - 19 :1386 نظامهای قدرت رقیب یا یک نظام تکقطبی و حاکمبودن فضای امنیتی-نظامی در جهان از جمله عواملی است که میتواند در تشدید یا تخفیف اختلافات مرزی مؤثر باشد - زرقانی، . - 130 :1386 در این میان مطالعه اختلافات و بررسی شیوههای مدیریتی و تصمیمسازی در خصوص آنها در نظام جهانی پیچیده کنونی از جهات متفاوت حائز اهمیت است. شناخت و درک ریشهها و علل بروز و ظهور بحرانها، انواع بحرانها و تبعات و پیامدهای آن از یکسو و همچنین شناسایی راههای مدیریتی و تصمیمسازی در مواجهه با بحرانها از سوی دیگر، ضمن آنکه فهم جامعتری از محیط نظام بینالملل فراهم میسازد، میتواند در جلوگیری از بروز بحرانها و به حداقلرساندن آثار منفی آنها یاری رساند - واعظی، . - 1: 1390 در این مقاله به بررسی اختلافات مرزی در دومنطقه خلیج فارس و آسیای مرکزی پرداخته شده است. به گفته مارتین گلاسنر، تعداد اختلافات مرزی عمده فقط در خشکیها، حدود 100 مورد است که اگر جزایر مورد نزاع را نیز به حساب آوریم، تعداد آن بسیار بیشتر خواهد شد. از سوی دیگر، اختلافات مرزی در مورد مرزهای دریایی مقوله ای بزرگتر را شامل میشود، هرچند این اختلافات عمدتاً با اختلافات مرزی روی خشکی مرتبط اند .
- Glassner, 2004: 84 - این تعدد اختلافات مرزی در کنار اهمیت و جایگاه برجسته آنها در تعامل بین کشورها و چگونگی اداره و کنترل مرزها و مناطق مرزی کشور سبب شده است که مطالعه اختلافات و منازعات مرزی برای مدت طولانی یک موضوع جذاب پژوهشی برای محققان رشته های مختلف جغرافیای سیاسی، حقوق، علوم سیاسی و تاریخ محسوب شود که با نگرشهای متفاوت به موضوع اختلافات مرزی بپردازند - زرقانی، - 25 :1386 و آن را مورد بررسی و تحلیل قرار دهند. در این میان مطالعه اختلافات مرزی در مرزهای دریایی به ویژه در مناطقی که دارای منابع باارزش بالا و موقعیت برجسته ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی هستند از جایگاه برجسته ای برخوردار میباشد. یکی از این مناطق با اهمیت و جایگاه برجسته مرزهای دریایی خلیج فارس است که اختلافات مرزی موجود در آن هر از چند گاهی زمینه چالشها و درگیریهای متعددی را بین کشورهای همجوار به وجود آورده است و برخی مواقع زمینه شکل گیری جنگهای خونین را نیز فراهم آورده است. از سویی دیگربرسی آسیای مرکزی نیز قابل توجه بود زیرا، آسیای مرکزی منطقهای است با 60میلیون جمعیت و 3994400کیلومتر مربع مساحت، که نزدیک به %10 مساحت قاره آسیا را به خود اختصاص داده است. کشورهای آسیای مرکزی از نظر ژئواستراتژیکی نقش برجستهای در جهان ایفا میکنند، تاجیکستان، ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان میان روسیه، چین و هند قرار داشته و در جنوب با ایران افغانستان و پاکستان هممرز هستند - شربیانی، . - 93: 1387 در تجزیه و تحلیل مقدماتی، نخست باید فضای امنیتی منطقه را مورد بررسی نظری قرار داد.
منطقه آسیای مرکزی به دلیل گوناگونی و غنای منابع انرژی و بهرهمندی از موقعیت راهبردی، بهویژه پس از فروپاشی کمونیسم، مورد توجه قدرتهای منطقهای و فرامنطقهای قرار گرفت. منطقه آسیای مرکزی به دلیل موقعیت ژئواستراتژیک و دارا بودن ذخایر انرژی برای قدرتهای بینالمللی از جمله ایالات متحده آمریکا، قدرتهای اروپایی، روسیه و چین از اهمیت خاصی برخوردار میباشد و در دو دهه گذشته پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی با رقابت این قدرتها مواجه بوده است. در واقع ضعفهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورهای حوزه آسیای مرکزی که ناشی از فروپاشی و خلأ قدرت شوروی است، بستر مناسبی را برای پذیرش رخنه خارجی و حضور بیگانگان فراهم آورده است . - Bohr, 2004:57 - در این میان مطالعه اختلافات مرزی بهویژه در مناطقی که دارای منابع باارزش بالا و موقعیت برجسته ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی هستند از جایگاه برجستهای برخوردار میباشد. باتوجه به اینکه ایران در این دومنطقه دارای مرزهای سیاسی میباشد بررسی و تبیین و سطح بندی اختلافات مرزی این دومنطقه حائز اهمیت شناخته شد زیرا به گونه ای چالشهای موود در این دو منطقه میتواند کشورمان را با تهدید قابل ملاحظهای روبروسازد.
-2 ادبیات و مباحث نظری
-1-2 اختلافات مرزی: تحدید حدود و علامتگذاری و قراردادهای مرزی که آنها را همراهی میکنند، منابع مشترک مرزی و سایر مسائل مرتبط با مرزها هیچ کشوری را از اختلافهای مرزی مصون نمیدارند. مرزهای تکامل نیافته به آسانی میتوانند زمینه منازعه بین کشورها را فراهم آورند. اگر مرزها از نظر فیزیکی و قانونی امن باشند، تخصیص منابع یا برخی جنبههای عملکردی مرز ممکن است باعث بروز اختلافها شوند. امروزه در سطح جهان اختلافهای مرزی زیادی دیده میشود. بر شمردن این نزاعهای مرزی و سرزمینی بطور دقیق ممکن نیست. اما باید در نظر داشت که، فاکتورهایی که همکاریهای دو جانبه یا کشمکشها در امتداد مرزهای بین المللی را تشویق میکنند از مسائل مختلفی در این زمینه ناشی میشود که هر دو بصورت مستقیم و غیر مستقیم از سیاستهای ملی و منطقهای و منافع ملی و ... تأثیر میپذیرند. این جنبهها شامل استراتژی، مدیریت، اقتصادها، سیاستها و فرهنگ میباشد . - Prescott, 1987: 8 - با وجود اهمیت بالایی که اختلافات مرزی دارا می باشند متأسفانه تقسیم بندی دقیق و کاملی در این زمینه وجود ندارد. در زیر به دو تقسیم بندی صورت گرفته در این زمینه، اشاره می شود: در دههی 1950 اوان لرد2پژوهشگر دانشگاه اکسفورد و کارمند وزارت امور خارجهی انگلیس طبقه بندی زیر را از اختلاف های مرزی بیان کرده است:
- هیچ مرز یا معاهدهی شناخته شدهای وجود نداشته باشد؛ بنابراین کشمکش به دلیل ادعاهای سنتی یا شاید خود سرانه است مانند ادعای قدرتهای اروپایی در آفریقا؛ ادعای عربستان سعودی در مقابل ابوظبی و مسقط در خصوص مرزبندی شبه جزیره.
- عملاً مرزبندی وجود دارد اما مشروعیت آن همواره از سوی یکی از طرفین به چالش کشیده میشود مانند آلمان در مقابل لهستان قبل از جنگ جهانی دوم، سومالی در مقابل اتیوپی بر سر اوگادن.
- هر دو رقیب برای خود مرزبندی متفاوتی قائل هستند مانند چین و هندوستان - رشته کوه های هیمالیا - .
- مرزبندی مورد توافق دو طرف وجود دارد. اما اختلافها بر سر علامتگذاری روی زمین است مانند اختلاف کامبوج و تایلند روی معبد پری ویهر، شیلی و آرژانتین روی کانال بیگل - برادن و شلی، - 317:1383
