بخشی از مقاله
چکیده
در شکست قاجارها از روسیه و تحمیل معاهدات گلستان، ترکمانچای و آخال بر ایران علل و عوامل متعددی دخیل بودند، که از آن جمله می توان به ناکارآمدی رهبران سیاسی، خیانت و جاه طلبی های برخی رجال و شاهزادگان قاجاری، ضعف بنیهی مالی و انسانی، انحطاط و عقب ماندگی قشون قبیله ای ایران و دسیسه و کارشکنی قدرت های استعماری اشاره نمود. بدون شک سیاست های استعماری انگلیس نقش مهمی در تحمیل معاهدات گلستان، ترکمانچای و آخال بر ایران داشت. هر چند نمی توان دسیسه های انگلستان را عامل اصلی شعله ور شدن جنگ های ایران و روس دانست، اما در تشدید و طولانی شدن آن و شکست ایران از روسیه نقش مهمی ایفا کرد.
انگلستان تنها قدرتی بود که از جنگ های ایران و روس، و ضعیف و گرفتار شدن هر دو طرف جنگ نفع می برد، چرا که از نظر آنها نه تنها روسیه، بلکه یک ایران قوی هم برای مستعمرهی حیاتی این کشور یعنی هند، تهدید تلقی می شد. پس باید هر دو کشور درگیر یک جنگ طولانی و فرسایشی می شدند. با این حال در رقابت های استعماری بین سه کشور انگلیس، روسیه و فرانسه در اوایل قرن نوزدهم، و دسته بندی ها و دشمنی های حاصل از آن، انگلیسی ها در مقاطعی در کنار روس ها قرار گرفتند تا با کمک نظامی این کشور بتوانند بر مهمترین تهدید خود یعنی ناپلئون غلبه کنند. از سویی از نظر انگلیسی ها روسیه فقط تا حد معینی که برای هند خطری نداشته باشد می توانست در خاک ایران پیشروی نماید.
به همین جهت هم در موقع مقتضی وارد عمل شده و زمینهی انعقاد معاهدات مزبور را فراهم می ساختند. در این پژوهش روش تحقیق توصیفی - تحلیلی می باشد و سعی بر این است با نگاهی عینی به وقایع و حوادث مستند تاریخی که در منابع دست اول آمده به تبیین تاریخی موضوع بپردازد.
کلیدواژه ها: معاهدات گلستان ، ترکمانچای ، آخال ، روسیه ، انگلیس
مقدمه
در کنار عملکرد دربار و دولت مردان عصر قاجار کارشکنی ها و دسیسه های دو قدرت استعماری انگلیس و فرانسه در تحمیل معاهدات روسی، خصوصا گلستان و ترکمانچای، بر ایران نقش اساسی داشت. زمانی که ایران با تهاجم روس ها روبرو شد انگلستان و فرانسه که در کنار روسیه مثلث استعماری آن زمان را تشکیل می دادند هر کدام برای ضربه زدن به رقبای خود در صدد بهره برداری از این موضوع بر آمدند. انگلستان برای دفاع از هند بهترین فرصت را در اختیار داشت؛ چرا که از یکسو بزرگترین رقیب استعماریش در آسیا، یعنی روسیه سرگرم جنگ درجبهه های متعدد ایران عثمانی لهستان بود و خیال انگلستان را از تهاجم روس ها به هند راحت می کرد.
از سوی دیگر خود ایران هم که خطر بالقوه ای برای هند انگلستان محسوب می شد در این جنگ ها توان نظامی خود را از دست می داد. فرانسه هم که در این زمان با اقدامات و توسعه طلبی های ناپلئون و دراوج قدرت به سر می برد، این فرصت را غنیمت شمرد. ناپلئون با آگاهی از نیاز ایران به کمک نظامی درصدد پاسخ به این نیاز ایران بر آمد و در قبال این کمک نظامی رضایت ایران را برای حمله به هند و ضربه زدن به انگلستان جلب کرد و از طرف دیگر با کمک نظامی خود به ایران می توانست دیگر رقیب استعماریش یعنی روسیه را نیز تضعیف کند.
بدین صورت بود که این دو قدرت اروپایی هر کدام در مقطعی درصدد کمک به ایران بر آمدند. اما به علت تغییرات سریع در تحولات و دسته بندی های سیاسی نظامی،ایران قربانی معاملات سیاسی این دولت ها می شد و این دولت فرصت طلب ایران را در برابر روس ها تنها می گذاشتند و حتی موجبات برتری و توسعه روس ها را فراهم می کردند.
بیان مساله
این پژوهش رقابت روس و انگلیس در سرزمینی را بررسی می کند با نام اولیه و باستانی توران زمین که در دوره اسلامی نام ترکستان و ماوراءالنهر یافت و از قرن 18 م به بعد با مقاصد سیاسی و استعماری آسیای مرکزی نامیده شد . تاریخ استیلای روس ها بر تمامیت هستی و هویت ملت های آسیای مرکزی ، چندی پس از کوتاه شدن دست چنگیزخان و قوای اردوی زرین از سر اسلاو ها آغاز شد. از زمان الکساندر دوم امپراتور تزار زیر سلطه گسترش یافته روسیه قرار گرفت تا شکند در سال 1865 ، سمرقند و بخارا در سال 1868 ، خیوه در سال 1873 ، بخش های ماورای دریای خزر در سال 1869 ، گوک تپه در سال 1881 ، مرو در سال 1884 ، منطقه پامیر در سال 1895 ، حیات مستقل شهری و منطقه ای اندک اندک قبیله ای خود را از دست داده اند.
روسیه تزاری که از زمان پترکبیر متاثر از نوسازی های اروپایی خاصه در امرهای نظامی و حکومتی شده بود ، سرزمین های تسخیر شده آسیایی را از همه لحاظ تحت سیطره و بهره گیری های خشن استعماری خود قرار دارد.روس ها که رویای جانشینی امپراطوری بیزانس و نمایندگی کلیسای ارتودوکس را در اندیشه خویش داشتند به اهمیت سرزمین های شرق دریای خزر پی بردند . و بر آن شدند تا سفره خالی خویش را با قوت لایموت اقوام ساکن در ترکستان و ماوراءالنهر پر کنند.
برای تحقق این رویا راه درازی در پیش بود . چون عصر انتشار آوازه ثروت هندوستان فرا رسید و سوداگران روسی با تضعیف اشرافیت کهن روسی جان گرفتند ، نفوذ در آسیای مرکزی اهمیتی مضاعف پیدا کرد . نخست به عنوان راه و معبری به سوی ثروت هند و سپس سرزمینی برخوردار از معدن طلا و بازار مناسب برای تجارت و خاصه آنکه خوانین ترک - مغول سیبری و توران زمین ، در این ایام در نهایت ضعف به سر می بردند و با رقابت و جنگ قدرت ، همه گونه زمینه ای را برای فرو رفتن در کام قدرتی مصمم و پر اشتها فراهم آورده بودند . با رسیدن اخبار موفقیت های بازرگانان فرانسوی، هلندی ، انگلیسی در هند و نفوذ در تجارت چین ، طبعا سوداگران روس نیز دربار روسیه را برای گشودن راهی به سوی هند تحت فشار قرار دادند.
اقدامات روس ها در نیمه دوم قرن هجدهم در آسیای مرکزی ، تداوم همان سیاست گفتگو با خانات و حمایت ها مقطعی از ایشان در مقابل تهاجمات قزاق ها ، قرقیز ها ، و غازی قموقها بود . چون شرایط قرن نوزدهم فرا رسید خاصه پس از آنکه روس ها معاهدات گلستان و ترکمانچای را بر ایران تحمیل کردند و انگلستان را رقیب جدی خویش در شرق ایران و مدعی منافع تجاری و استراتژیک در خان نشین های آسیای مرکزی و تسخیر خان نشین های ترکستان و ماوراءالنهر کردند.آنان در این زمان بر آن بودند تا بلندپروازی های برجامانده از اوایل قرن نوزدهم پل اول و ناپلئون را در تصرف هند و اخراج انگلیسی ها از آنجا تحقق بخشند.
افزایش چشمگیر اهمیت استراتژیک سیاسی و اقتصادی آسیای مرکزی برای روس ها باعث شد تا دربارایان روسیه و نظامیان این کشور ضمن اتخاذ تدابیر سیاسی و نظامی مختلف ، همگام با سیاست انگلیس ها برای اعزام عوامل خود به آسیای مرکزی تحت عنوان سیاح و جهانگرد ، ماموران متعددی را برای مطالعه دقیق منطقه و تهیه اطلاعات ریز و درشت جمعیت شناسی ، مردم شناسی ، جغرافیایی ، اقتصادی و نظامی رهسپار شهرهای مرو ، بخارا ، خیوه ، خوقند ، تاشکند و غیره کنند.
در قرن نوزدهم خطر پیش روی روس ها به سوی مرزهای شمالی افغانستان و تهدید هند از این طریق دغدغه جدی دولتمردان بریتانیایی و مدیران کمپانی هند شرقی را تشکیل می داد . در تمام مدت قرن نوزدهم حتی سالهای اول قرن بیستم نیز مبارزه دولتین روس و انگلیس در آسیای مرکزی مرکزیت پیدا کرده بود در نتیجه اول این مبارزه چنان شدید و محسوس نبود ولی بعد از 1860 خیلی شدت پیدا نمود و هریک از دولتین در در به دست آوردن دوستان در این ممالک و تحبیب سکنه آنها کوشش می نمودند.
