بخشی از مقاله
چکیده
تزیینات در معماری هیچگاه از مذهب زمان خود جدا نبوده وبه طور حتم باید این دو باهم رابطه مستقیم داشته باشند تاتزییناتی که در یک بنا در آن شهر ساخته میشود نشانگر دین ومذهب آن شهر باشد.کاشان جزو اولین شهرهای ایران است که در دوره اسلامی به مذهب شیعه روی آورده است.این شهر به دارالمومنین معروف است وشهر کاملا مذهبی به شمار میرود.
معماری شهر کاشان در دوره صفویه شکل گرفته است وبه دلیل اینکه صفویان شیعه مذهب بودند شهرها وروستاهای استان اصفهان که پایتخت آن دوره بوده به شیوه اسلامی-شیعی ساخته شده است.در کاشان اکثر بناهای تاریخی دارای تزیینات بسیار زیبا وبا خط های مختلفی میباشد.از جمله این بناها مسجد مدرسه آقا بزرگ کاشان است.این مسجد از بدو ورود تا انتهای بنای مسجد دارای گچبریها و کتیبه های نوشته شده به خطهای مختلف میباشد.در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی سعی شده که تفکر شیعی واسلامی را در تزیینات شهر کاشان ومسجد آقابزرگ مورد مطالعه قرار داده شود.
مقدمه
یکی از ارکان تزیین مساجد استفاده از نقوش هندسی درمفهوم نمادین وفلسفی آن به منظور تاثیر گذاری روانی بر عابد و تقویت حس وحدانیت در فضای مس جد است.اشکال پیچیده هندسی با تکرار تناسبات وابسته به یک نقش نوعی احساس نظم وهماهنگی می آفریند.
مسجد ومدرسه آقا بزرگ کاشان یکی از مهمترین بناهای نیمه دوم قرن گذشته ، یعنی زمانیکه اصول معماری ایران رو به انحطاط و تنزل نهاده ، بشمار می رود. یکی از نویسندگان باستان شناسی درباره اصول معماری و بنای مسجد آقابزرگ چنین اظهار عقیده می کند : » این مسجد یکی از زیباترین مساجد ایران و بدون شک در شمار بهترین آثار معماری ما می باشد .
معماری خاص این بنا که مطابقت کامل با آب و هوای کاشان دارد و همچنین نقشه بسیار جالب آن روحیه خاصی را ایجاد کرده که در مساجد دیگر کمتر نظیر آنرا می یابیم . نکته قابل توجهی که در ساختمان مسجد آقابزرگ دیده می شود اصرار در بکار بردن آجر خالص و نشان دادن حجم و تناسبات اصلی بنا می باشد و این موضوع ایجاد یک نوع خلوص و بی آلایشی خاص نموده است .
اهمیت این مقاله در آن است که از طریق مطالعه زیبایی شناختی نقوش وگچبریها وآجر چینی های مسجد آقا بزرگ کاشان به بررسی بعد نمادین نقوش پرداخته واز این طریق به گوشه ای از اعتقادات مذهب شیعه وبه کارگیری آن در بنای مسجد اشاره میکند.
سوالاتی که در این مقاله به آنها پرداخته میشود به قرار زیرند:
- 1نقوش به کار رفته در مسجد آقا بزرگ کاشان با مذهب شیعه چه نسبتی دارند؟
- 2مفاهیم نقوش مورد مطالعه در این مسجد چیست؟
- 3اهمیت نقوش به کار رفته در چیست؟
اطلاعات جمع آوری شده برای این پژوهش کتابخانه ای بوده وبرای توصیف بهتر عکسها وطرح هایی از نقوش مورد مطالعه تهیه شده است.ملاک انتخاب عکسها براساس اهمیت آنها در این مسجدمیباشد.
پیشینه تحقیق
در رابطه با معماری اسلامی ایرانی و نمادهای آن کتب متعددی نوشته شده است .از آن جمله کتاب هنرهای شیعی در مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صف یالدین اردبیلی نوشته حسن یوسفی و ملکه گلمغانی زاده اصل است که به بررسی نمادهای شیعی در این مجموعه پرداخته است .همچنین مقاله مسعود کوثری چا پ شده در هنر شیعی در » مجله جامعه شناسی هنر و ادبیات با عنوان را میتوان نام برد که با رویکرد جامعه شناسی هنر « ایران به عناصر شیعی در هنرهای ایران ی اسلامی پرداخته است.
مقاله علی اصغر کلانتر و دکتر حبیب االله آیت اللهی با عنوان کاربرد آیات قرآنی و متون مذهبی در تزیینات معماری» چا پ شده در مجله نگره به بررسی « شیعی مازندران کتیبه های شیعی به کار رفته بر مقابر امام زاد ه های مازندران پرداخته شده است
معماری صفویه
آنچه در نگاه اول از معماری بنا هایی مانند مسجد امام اصفهان ،مسجد شیخ لطف االله و سایر بناهای این دوره مستشرقین ومحققین را به خود جلب نموده است و در باب آن سخن گفنه اند ،اعجاز فضایی وسپس نقش و نگارهایی است که بر در و دیوار این معماری نقش بسته است .چنان که استیرلن در این باب در کتاب اصفهان تصویر بهشت بیان میدارد:»کشف کامل رمز پیام این بنا ها متضمن کشف نگاره هایی است که سطوح وسیع کاشی پوش را آکنده اند،آیا اینها فقط حکم تزیین را دارند یا متضمن نمادهایی هستند؟ اگر این سطوح به مثابه آینه ای نگریسته شوند رو به ناکجا آباد گشوده میشوند
نصر در اینباره مینویسد:»هنر اسلامی حقایق اشیاءرا که در »خزاین غیبت«قراردارد در ساحت هستی جسمانی متجلی میسازد. اگربه سردر بنایی چون شاه در اصفهان باآن نقوش هندسی واسلیمی شگفت انگیز بنگریم در حالی که متجلی میسازد.
از دیدگاه استیرلن اندیشه مسجد از فکر اصلی تمپولوم 1 - templum - گرفته شده است .در آغاز اندیشه ایجاد یک فضای خیالی محدود در آسمان برای مشاهده پرواز پرندگان وتفسیر آن به وجود آمد پرستش گاه بازتاب یا فرافکنی زمینی این پرستش گاه آسمانی است،و ازهمین جا است که در هر کجا اشاره ای به پرستشگاه زمینی محل ارتباط میان آسمان و زمین میشود،در این ارتباط خود همان مفهوم پرستشگاه است؛که درهرکجا اشاره ای به پرستشگاه مثالی بشود چه معبد سلیمان باشد،چه یهود ومسیح،دانش شناخت معنای معابد به آن می پردازد وبرجسته و آشکارش میکند
لذا گرچه به نظر استیرلن بهشت آمادگاه تمامی ادیان در نیایشگاه هااست،لیکن همانطور که گفته شد در دوره صفوی به طور واضح تری منبع اندیشه هنرمندان مسلمان شیعی است.
آشنایی مختصر با مسجد آقا بزرگ کاشانهمان طور که از قبل گفته شد این مسجد یکی از مهمترسن بناهای قرن بیستم میباشد. ساختمان این بنا در روزگار پادشاهی محمدشاه قاجار آغاز گردید و در سال های نخستین سلطنت ناصرالدینشاه -1264 - 1313ق1895-1848/م - ، به پایان رسید .
این مسجد از بدو ورود دارای تزیینات بسیاری میباشد که به شیوه اسلامی ساخته شده است.صحن وسیع آن در دو طبقه ساخته شده ، طبقه اول که همکف با حوض و باغچه بندی است و اختصاص به مدرسه داشته ، در سه طرف آن دوازده حجره با صندوقخانه و راهروها جداگانه با یک مدرس بزرگتر از حجرات در وسط و چند انبار در زاویه ها ساخته شده است . در سمت شمال آن سرداب بزرگ مدرسه با دو عدد بادگیر مرتفع هوایی احداث گردیده است .
اما طبقه دوم بنا از دو طرف طول شرقی و غربی کف آن راهروهای وسیعی است که روی قسمت فوقانی حجرات مدرسه واقع گشته و هر طرف نیز پنج غرفه نما سازی کرده اند ، که پشت بغلهای صفه ها با تزئینات معقلی آجر وکاشی تزئین یافته و در چهار زاویه این راهرو پلکانی برای طبقه پائین و حجرات مدرسه است .
بنای طاق فوقانی گنبد و همچنین ایوان مرتفع جلو آن دارای دو پوشش آجری است و بر دو گوشواره های ایوان مرتفع جلو آن دو گلدسته با پوششی از کاشی معرق ساخته شده است . در محوطه زیر گنبد مقصوره وسیع مربع وسط و ایوان جلو بنا یا زده چشمه و رواقهای اطراف آن مجموعه این بنای عظیم را تشکیل میدهد که بر روی هشت پایه ضخیم و جرزهای قطور قرار گرفته است .
چون این بنا از سه طرف به هوای آزاد منتهی می گردد ، علاوه بر شکوه و زیبایی خاصی که به آن بخشیده ، در نوع و وضع ساختمانی هم ، آن را بی نظیر ساخته است . نقشه و بنای اولیه گنبد از چهار جانب باز و هوا گیر بوده ، ولی بعدها در سمت غربی آن حاجی ملا محمد علی - فرزند آقابزرگ - ، شبستان وسیعی بنا کرده است که سابقاً بوسیله سه درگاه بزرگ با پنجره چوبی مشبک و ارسی به محوطه گنبد مربوط بوده است .
بر روی پایه و جرزهای گنبد در میان طرحهای اسلیمی و ترنجی مختلف اسماءا... را با خطوط طغرا و چلیپائی نقش و نگار کرده اند . سقف ایوان بزرگ و چشمه های اطراف گنبد همگی با آجر تراش و کاشی مقرنس کاری و طاق بندی شده است . محراب بزرگ و زیبای مسجد که در زاویه سمت جنوبی گنبد واقع شده ، سقف آن مقرنس گچکاری و نقاشی شده است .
از کتیبه تا کف زمین هم با کاشی حشتی الوان زینت داده شده که از نمونه کاشیهای کامل و ممتاز دوره قاجاریه می باشد . علاوه بر شبستان مجاور گنبد که شرح آن گذشت شبستان دیگری هم در قسمت تحتانی سر در و جلوخان مسجد واقع است که بانی آن حاج شعبانعلی پشت مشهدی ، چندین سال پیش از بنای مسجد و مدرسه آقابزرگ آن را بنا کرده ، و هر یک از دو شبستان هم دارای 25 چشمه بزرگ می باشد که طاقبندی آنها با آجر و کاشی تزئین شده است
انواع تزئینات
تزیینات در معماری مساجد به چهار صورت نمایانده شده است
.نقوش گیاهی،جانوری،خطوط،ونقوش هندسی .تکنیک استفاده شده در تزیینات نیز یه طرق مختلف بوده است :گچ بری ،آجر کاری ،کاشی کاری وغیره.که درمعماری مساجد صفوی کاشی کاری بیش از هر تکنیکی به چشم می خورد.
کاشی کاری نیز به طرق مختلف معرق کاری،معقلی وهفت رنگ کار شده ،که در دوره صفوی برای سرعت بخشیدن به کار، وضوح بیشتر ونیز امکان ایجاد نقوش پیچیده گیاهی وهندسی کاشی هفت رنگ به کار برده شده تزیینات اندک این مسجد و مدرسه به گچبری، نقاشی، کارهای چوبی - کنده کاری، گره چینی، آلت و لقط - ، مقرنس کاری، کاشیکاری رسمی بندی و یزدیبندی منحصر میگردد
.یک جفت درِ نفیس درِ - مدخل اصلی مسجد - که کندهکاری شده و با گرهچینی و گل میخ تزیین گردیده از ارزش والایی برخوردار است. تفکر شیعی در تز یینات مسجد آقا بزرگ کاشان هنرمندان شیعی با پایبندی به اصول وعقاید مذهب تشیع خود راملزم به رعایت وتوجه به آن میدانسته است ولذا معماری مسجد به دلیل موضوعیت خاص معنوی وروحانی اش از روح وماهیت تشیع سرشار است به طوری که در هر دو بعد کالبدی مانند فضاهای موجود مسجد وحسی معنوی - نور.رنگ.تزیینات.ارقام مقدس و... - در این مسجد ومساجد این دوران اثر گذار بوده
فاطمه - س - ،علی - ع - ،حسن - ع - وحسین - ع - - که مهمترین شخصیت های شیعه ومورد احترام فراوان اهل تسنن نیز هستند.در درب ورودی مسجد آقا بزرگ نیز از این اصل استفاده شده این درب رازهای زیادی در خود دارد که تعداد میخ ها در تصاویر بالایی ذکر شد ونقش گره های ترنج وستاره پنج پر حک شده است.
استفاده از شمسه در تزئینات
شمسه نماد کثرت در وحدت ووحدت در کثرت است.کثرت تجلی صفات خداوند است که در این نقش به صورت اشکال کثیر ظهور کرده است که از مرکزی وتحد ساطع شده اند.این نقش چنان که از نام آن پیداست مفهوم نور را تداعی میکند همانطور که قرآن کریم نیز خداوند را نور مینامد - - االله نورالسماوات والاض - - - نور. - 64 پس در واقع شمسه نمادی از خداوند محسوب میشود
معمولا ستاره را منبع نور میدانند ودر ذهنها کیفیت نور بخشی با ستاره تداعی میشود.
شکل :2نقش شمسه در زیر قوسهای شبستان مسجد
استفاده از ستاره پنج پر
عدد پنج را معمولا به زندگی انسان وبه پنج حس مربوط میدانند.این عدد همچنین در فرایندهای کلی نجوم نقش دارد.عدد پنج در سنت اسلامی نیز اهمیت فراوانی دارد. مسلمانان علاوه بر پنج ستون دین - شهادتین،نماز، روزه، زکات وحج - پنج نماز یومیه دارند. پنج تن آل عبا پنج عضوخانواده حضرت محمد - ص - ،
شکل :3درب ورودی مسجد آقا بزرگ کاشان
مقرنس
در تعریف مقرنس آمده است: بنایی که طاق و اطراف آن پایه و دارای اضلاع است و آن را به فارسی آهو پای گویند به معنی بنای مدور آهویی، و نردبان پایه و پست و بلند باشد
فرورفتگی وبرجستگی هایی از روی نظم و قاعده که در بعضی موارد به صورت استالاکتیک آویزان و نوعی تزیین حجم پردازی شده است، مقرنس می باشند که در عهد صفوی کاملاً نقش تزیینی داشته و بیشتر در سرستون ها کاربرد داشته است
مقرنس تمثیلی از فیضان نور در عالم مخلوق خداوند است که چون چلچراغی بر سر نمازگزاران، نور رحمت، معنا و معنویت می گستراند.که دراین مسجد از ابتدای ورود تا زیر گنبد واطراف آن از مقرنس استفاده شده.
تزئینات گیاهی
گل، مظهری از زیبایی طبیعی و توصیفی از جمال خداوندی است و در هنر اسلامی رمزی است که محتوا و مفهوم آن کمال مطلوب را عینیت می بخشد و روح آدمی را که گاه و بی گاه گرفتار مسائل نازیبا می شود به ذات مقدس جهان هستی رهنمون و در ژرفای ابعادگوناگون مفاهیم درونی خود به وسیله شهود عینی که تجسم هنرمندانه بشر متبلور می شود، آثار هنری را به ارزش های متعالی زندگی و ماورای زندگی مادی پیوند می دهد
دکتر حسین نصر در باره تزیینات مینویسد: » استفاده از نقش های اسلیمی سبب میشود تا اجسام مادی در برابر نمونه های مثال-معنوی خود شفافیت یابند واین نمونه های مثالی را در مرتبه وجودی خود متجلی کنند
